COLLECTIONS & ARCHIVES
The Oral History Archive
The Oral History Archive (OHA) comprises a continuously enriched collection of 155 interviews, the central theme of which is the life narratives of Greek Jews who returned from extermination or concentration camps, those who hid during the Occupation, or those who joined the resistance movement. Around this central theme, interviews were also conducted with Christian witnesses of persecutions, neighbors, and friends of their Jewish fellow citizens, as well as others who contributed to the rescue of the persecuted. In recent years, our focus has been on expanding the archive, primarily with testimonies from the post-war generation, while concurrently continuing interviews with the last survivors of the Holocaust who are available and willing to give interviews. The OHA interviews highlight the voice of the historical subject and the pluralism of historical experiences. The OHA constitutes a valuable primary source not only for the history of Greek Jewry but also for the history of Greece in general.
The initial core of the OHA was formed on the occasion of the first major exhibition of the Museum titled “Hidden Children in Occupied Greece,” initiated in 2001 by the Museum’s director, Ms. Zanet Battinou. Since then, every research initiative of the JMG, every new program, serves as an opportunity to add new interviews, conducted by the following historians: Alexis Menexiadis, Katerina Kralova, Iason Chandrinos, Eleni Beze, Philip Carabott, Alexandra Patrikiou, and Eleni Kouki. Additionally, within the Archive, an initial core of “Donations” has been established, which we hope will soon expand, consisting of family video testimonies, interviews in radio or television broadcasts, and other relevant recordings that have been granted to the JMG. Anyone interested in providing such a valuable document to the JMG, the value of which can multiply when it becomes part of this specific Archive, can contact the Archive’s responsible person, Eleni Kouki (ekouki@jewishmuseum.gr).
See below some excerpts
Αθήνα, Κρυμμένο παιδί
Ο Ραφαήλ Μωυσής γεννήθηκε το 1933 στη Θεσσαλονίκη, όπου και πέρασε τα πρώτα χρόνια της ζωής του μέχρι το 1941. Το πατρικό του βρισκόταν στην οδό Τσιμισκή 90. Ο πατέρας του Ασέρ Μωυσής (1899-1975) είχε καταγωγή από τα Τρίκαλα. Ήταν δικηγόρος και επιφανές πρόσωπο της εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης, της οποίας διετέλεσε πρόεδρος προπολεμικά. Κατά τη διάρκεια του πολέμου είχε επίσης σημαντική δράση. Για παράδειγμα, ήταν ένας από αυτούς που συνεννοήθηκαν με το ΕΑΜ για τη μεταφορά του αρχιραβίνου της Αθήνας, Ελιάου Μπαρζιλάι στο βουνό. Μεταπολεμικά ανέπτυξε σημαντική δραστηριότητα για τη δημιουργία του ΚΙΣΕ (Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο Ελλάδος) και του ΟΠΑΙΕ (Οργανισμός Περιθάλψεως και Αποκαταστάσεως Ισραηλιτών Ελλάδος). Χρημάτισε πρόεδρος του ΚΙΣΕ την περίοδο 1945-9. Μητέρα του Ραφαήλ Μωυσή ήταν η Ενριέτα (Γέτη) Λεβή, γόνος μιας σημαντικής οικογένειας της κοινότητας των Ιωαννίνων. Τον Απρίλιο του 1941 λίγο μετά την προσχώρηση της Βουλγαρίας στον Άξονα, ο πατέρας του Ραφαήλ αποφάσισε να μετοικίσει στην Αθήνα για μεγαλύτερη ασφάλεια. Τα επόμενα χρόνια η οικογένεια μετακινήθηκε αρκετές φορές στην προσπάθειά της να βρει το ασφαλέστερο καταφύγιο. Μετά την Απελευθέρωση, ο Ραφαήλ συνέχισε τις σπουδές του αρχικά στο Κολλέγιο των Αθηνών και στη συνέχεια σε ιδιωτικό εβραϊκό σχολείο στο Μπράϊτον της Αγγλίας. Σπούδασε μηχανολόγος-μηχανικός στο Μάντσεστερ και στη συνέχεια εκπόνησε το διδακτορικό του στο MIT των Ηνωμένων Πολιτειών. Από τα τέλη της δεκαετίας του 1970 κατέλαβε μια σειρά από σημαντικές θέσεις, όπως υποδιοικητής της ΕΤΒΑ και διοικητής της ΔΕΗ. Στο απόσπασμα ο Ραφαήλ περιγράφει τις δυσκολίες μετά την Απελευθέρωση, τη ζωή κατά τη διάρκεια των Δεκεμβριανών, αλλά και την επιστροφή του στο σχολείο.
Αθήνα, Κρυμμένο παιδί
Η Σιμχά Μπατή γεννήθηκε το 1925 στην Αθήνα, στην Πλάκα. Πατέρας της ήταν ο Δαυίδ Σαλάριο από τη Σμύρνη και η μητέρα της η Χανούλα από τα Τρίκαλα, οι οποίοι απέκτησαν τρεις κόρες. Λόγω του επαγγέλματος του πατέρα της που ήταν γυρολόγος, τα πρώτα χρόνια της ζωής της μετακινούνταν από πόλη σε πόλη. Στα μέσα της δεκαετίας του 1930, η οικογένεια εγκαταστάθηκε μόνιμα στην Αθήνα, στο Θησείο. Στις 4 Οκτωβρίου του 1943, όταν διατάχθηκε η καταγραφή των Εβραίων της Αθήνας, ο πατέρας της αποφάσισε να κρυφτούν. Η οικογένεια αναγκάστηκε να χωριστεί και φιλοξενήθηκαν διαδοχικά σε διάφορα σπίτια. Τους τελευταίους μήνες της Κατοχής η οικογένεια επανενώθηκε και κρύφτηκε όλη μαζί σε ένα σπίτι στη Νέα Ελβετία, όπου παρουσιάσθηκαν ως βομβόπληκτοι από τον Πειραιά. Η Σιμχά στάθηκε τυχερή, καθώς η στενή οικογένειά της επιβίωσε ολόκληρη, έχασε όμως πολλούς συγγενείς, τόσο από την ευρύτερη οικογένεια των γονιών της, όσο και από την πλευρά του συζύγου της. Μετά τον πόλεμο, επέστρεψαν στο κέντρο της Αθήνας, και μετά το γάμο της με τον Δαυίδ Μπατή η Σιμχά μετακόμισε στην πλατεία Αμερικής. Στο απόσπασμα η Σιμχά μιλάει για το πώς αναγκάστηκε να αποχωριστεί την οικογένειά της, προκειμένου να κρυφτεί.
Θεσσαλονίκη, Κρυμμένο παιδί
Τέταρτο παιδί του Μωύς Αλτσέχ και της Λούτσα, το γένος Αζαρία, η Φλώρα γεννήθηκε μέσα στον πόλεμο ενώ η μητέρα της κρυβόταν. Προπολεμικά, η οικογένειά της ζούσε στη Θεσσαλονίκη. Ο πατέρας της ήταν έμπορος και είχε πολεμήσει στον ελληνοϊταλικό πόλεμο του 1940-41. Μετά το δημόσιο εξευτελισμό των Εβραίων στην πλατεία της Ελευθερίας, τον Ιούλιο του 1942, κατέφυγαν στην Αθήνα για να κρυφτούν. Παρά τις προσπάθειές τους, ο πατέρας της συνελήφθη και οδηγήθηκε στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, όπου και δολοφονήθηκε. Μετά την Απελευθέρωση, η οικογένεια επέστρεψε στη Θεσσαλονίκη. Το 1962 η Φλώρα παντρεύτηκε και εγκαταστάθηκε μόνιμα στην Αθήνα. Στη συνέντευξη η Φλώρα αφηγείται τα περιστατικά του πολέμου, όπως τα άκουσε από τα άλλα μέλη της οικογένειάς της, την ιστορία της οικογένειας του συζύγου της, Μεναχέμ-Μιχαήλ (Μισέλ) Καμχή, και κυρίως τα βιώματά της, καθώς μεγάλωνε μετά τον πόλεμο με το βάρος της κληρονομιάς της Shoah.
Χαλκίδα, Αντιστασιακή
Η Σάρα Γεσούα, σύζυγος του Μαρτσέλο Φόρτη, γεννήθηκε στη Χαλκίδα το 1927. Ο πατέρας της πέθανε νωρίς και η μητέρα της, Ζαφείρα, για να ζήσει την οικογένειά της, έφτιαχνε ανδρικά καπέλα. Οργανώθηκε γρήγορα στην ΕΠΟΝ και όταν οι Γερμανοί ανέλαβαν τη διοίκηση της πόλης διέφυγε με τη μητέρα της στο χωριό Κούτρουλας, στο οποίο παρουσιάστηκε ως η νέα δασκάλα με το όνομα Μαρίκα. Πολύ σύντομα ανέλαβε δραστήριο ρόλο στην Αντίσταση στρατολογώντας γυναίκες. Μετά το τέλος του πολέμου, κατά τη διάρκεια της Λευκής Τρομοκρατίας αντιμετώπισε πολλές διώξεις με αποτέλεσμα να καταφύγει στην Αθήνα, όπου προσπάθησε να συνεχίσει τις σπουδές της, αλλά συνελήφθη. Όταν αποφυλακίστηκε μετανάστευσε στην Παλαιστίνη. Στο συγκεκριμένο απόσπασμα μας εξηγεί πως βγήκε στην Αντίσταση παρά τις αντιρρήσεις που αντιμετώπισε ως γυναίκα.
Γιάννενα, Αντιστασιακός
Ο Σαλβατώρ Μπακόλας γεννήθηκε στην Πρέβεζα, αλλά μεγάλωσε στα Γιάννενα. Η οικογένεια του ζούσε μέσα στο κάστρο, στην εβραϊκή συνοικία. Ο πατέρας του ονομαζόταν Ιεσσουλάς, και η μητέρα του Εσθήρ, το γένος Πάπαρου. Είχε τέσσερα αδέρφια, τον Εσδρά, τον Εμμανουήλ, τον Ηλία, και την Ασέρ. Όλοι τους, καθώς και πολλά ακόμη μέλη της ευρύτερης οικογένειάς του δολοφονήθηκαν στα στρατόπεδα θανάτου. Ο ίδιος την εποχή που άρχισαν οι διώξεις εναντίον των Εβραίων βρισκόταν στην Αθήνα ως φοιτητής. Όντας ήδη οργανωμένος στο ΕΑΜ βγήκε στο βουνό και κατατάχθηκε στον ΕΛΑΣ. Στη μάχη στις Καρούτες τον Αύγουστο του 1944 τραυματίστηκε. Μετά την Απελευθέρωση ολοκλήρωσε τις σπουδές του και εγκαταστάθηκε μόνιμα στην Αθήνα. Στο συγκεκριμένο απόσπασμα ο Σαλβατώρ αναφέρεται σε μάχη της μονάδας του με άνδρες των Ταγμάτων Ασφαλείας.
Θεσσαλονίκη, Όμηρος στρατοπέδων
Η Έρικα Κούνιο γεννήθηκε το 1926 και μεγάλωσε στη Θεσσαλονίκη. Ο πατέρας της ήταν ο Σαλβατώρ Κούνιο, επιχειρηματίας, και η μητέρα της η Έλενα (Έλλα), το γένος Λέβυ (Löwy), γερμανόφωνη με καταγωγή από την Τσεχοσλοβακία. Η ίδια μαζί με την οικογένεια της ήταν από τις πρώτες που οδηγήθηκαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, τον Μάρτιο του 1943. Υπήρξε όμηρος στο Άουσβιτς, το Ράβενσμπρουκ και το Μάλχοβ (Malchov), από όπου και απελευθερώθηκε. Παρά τον εγκλεισμό της ίδιας και της στενής της οικογένειας (αδερφός, μητέρα, πατέρας) σχεδόν για δύο χρόνια σε στρατόπεδα συγκέντρωσης, κατάφεραν όλοι να επιβιώσουν. Η Έρικα επέστρεψε στη Θεσσαλονίκη και το 1947 παντρεύτηκε τον παιδικό της φίλο Ροδόλφο Αμαρίλιο. Στο απόσπασμα η Έρικα αναπολεί την παλιά της γειτονιά στη Θεσσαλονίκη.
Ξάνθη, Αντιστασιακός
Ο Λουίτζι (Λουί) Κοέν γεννήθηκε στην Ξάνθη το 1912. Ο πατέρας του Αβραάμ Ισαάκ Κοέν καταγόταν από την Καβάλα και ήταν εμπειρογνώμονας καπνών. Η μητέρα του Ρέινα, το γένος Ταμπάχ, είχε γεννηθεί στη Συρία και πέθανε το 1928. Η οικογένεια της ασχολούνταν με το εμπόριο υφασμάτων και ήταν από τις πρώτες εβραϊκές που εγκαταστάθηκαν στην Ξάνθη το 1873. Η οικογένεια είχε έξι παιδιά εκ των οποίων μία κόρη πέθανε πριν τον πόλεμο σε ηλικία 18 ετών. Ο Λουί πολέμησε στον ελληνοϊταλικό πόλεμο και στη συνέχεια εντάχθηκε στον ΕΛΑΣ στην περιοχή της Φωκίδας, με το ψευδώνυμο «Κρόνος». Η υπόλοιπη οικογένειά του κατόρθωσε να διαφύγει από την βουλγαρική ζώνη κατοχής, κρύφτηκε στην Αθήνα και σώθηκε ολόκληρη. Μετά τον πόλεμο ο Λουί αντιμετώπισε πολλά προβλήματα με τις αρχές λόγω της συμμετοχής του στην Αντίσταση. Αν και όλη του η οικογένεια μετανάστευσε στο Ισραήλ, ο ίδιος προτίμησε να μείνει στην Ελλάδα και εγκαταστάθηκε μόνιμα στην Αθήνα. Στο απόσπασμα ο Λουί περιγράφει τα προπολεμικά χρόνια στην γενέθλια του πόλη, την Ξάνθη.
Γιάννενα, Όμηρος στρατοπέδων
Η Χρυσούλα Ελιασά, το γένος Αττάς-Πολίτη, γεννήθηκε το 1924 στα Γιάννενα, από τον Ισαάκ και την Σταμούλα. Το πατρικό της σπίτι ήταν στην οδό Σούτσου έξω από το κάστρο, ενώ το κατάστημα του πατέρα της στον κεντρικό εμπορικό δρόμο των Ιωαννίνων στην οδό Ανεξαρτησίας. Στις 25 Μαρτίου του 1944, όταν οι κατοχικές αρχές της πόλης συνέλαβαν τους Εβραίους, κανένας από την οικογένεια της δεν μπόρεσε να διαφύγει. Η ίδια εκτοπίστηκε αρχικά στο Άουσβιτς-Μπιρκενάου, και στη συνέχεια στα στρατόπεδα Μπέργκεν-Μπέλσεν, Γκελενάου και Μαουτχάουζεν, από όπου και απελευθερώθηκε. Από όλη της την οικογένεια επιβίωσε μόνο αυτή και η αδερφή της. Μεταπολεμικά, παντρεύτηκε και εγκαταστάθηκε στην Αθήνα. Στο συγκεκριμένο απόσπασμα η Χρυσούλα ξαναθυμάται τις πρώτες στιγμές από την άφιξή της στο Άουσβιτς και τη διαδικασία της «διαλογής» (Selektion).
Κέρκυρα, Κρυμμένο παιδί
Η Τούλα Λαγαρή γεννήθηκε στην Πάργα στις 15 Δεκεμβρίου του 1920. Πατέρας της ήταν ο Ιακώβ Λεβής, και μητέρα της η Ανέττα. Η οικογένεια απέκτησε συνολικά τέσσερα παιδιά, τη Ρεβέκκα, την Τούλα, τον Εζρά και την Ευθυμία. Ήδη πριν από τον πόλεμο η οικογένεια είχε εγκατασταθεί στην Κέρκυρα. Με τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας και την εγκατάσταση των γερμανικών αρχών, αποφάσισαν να κρυφτούν στα χωριά του νησιού. Η απόφασή τους αυτή στάθηκε σωτήρια για όλα τα μέλη της οικογένειας. Μετά τον πόλεμο, το 1947, η Τούλα μετανάστευσε στην Παλαιστίνη. Εκεί γνώρισε τον μέλλοντα σύζυγό της, Ηλία Λαγαρή και μαζί επέστρεψαν στην Ελλάδα, όπου εγκαταστάθηκαν στα Ιωάννινα, γενέτειρα του συζύγου της. Στο απόσπασμα η Τούλα περιγράφει πως η οικογένεια πήρε την απόφαση να κρυφτεί, καθώς και τις διαφορετικές συνθήκες που αντιμετώπισαν στα δύο χωριά όπου αναζήτησαν καταφύγιο.
Από το καλοκαίρι μέχρι το Φθινόπωρο του 2021 το Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος στο πλαίσιο του προγράμματος HANNAH: Challenging and Debunking Antisemitic Myths διενήργησε 25 νέες συνεντεύξεις, κυρίως με Έλληνες Εβραίους που γεννήθηκαν μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο σε διάφορες πόλεις της Ελλάδας αλλά και εκτός αυτής. Στις συνεντεύξεις αυτές η κύρια έμφαση δόθηκε στη μεγάλη προσπάθεια για τη μεταπολεμική ανασυγκρότηση τόσο των κοινοτήτων, όσο και των προσωπικών ζωών των επιζώντων, την οικογενειακή μνήμη των παιδιών των επιζώντων και πώς αυτή καθόρισε τη ζωή τους, και τέλος σε εμπειρίες αντισημιτισμού που οι αφηγητές και οι αφηγήτριες μας βίωσαν.
Ο Βίκτωρ Ελιέζερ γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Αθήνα. Εργάστηκε για χρόνια ως δημοσιογράφος. Είναι Γενικός Γραμματέας του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου Ελλάδος. Στο απόσπασμα που ακολουθεί μας μιλάει για την άνοδο του αντισημιτισμού στην Ελλάδα λόγω των γεγονότων στη Μέση Ανατολή, αλλά και τις κοινοτικές προσπάθειες να προστατευθούν από αυτόν
Ο Μωυσής Ελισάφ γεννήθηκε και μεγάλωσε στα Γιάννενα, σπούδασε ιατρική στην Αθήνα και έλαβε μέρος στο φοιτητικό κίνημα εναντίον της δικτατορίας. Παράλληλα με την ιατρική του καριέρα, ασχολήθηκε με τα ζητήματα της Ισραηλιτικής Κοινότητας Ιωαννίνων, και συνέχισε να έχει πολιτική δράση ιδιαίτερα σε τοπικό επίπεδο. Το 2019 εξελέγη δήμαρχος Ιωαννίνων, ο πρώτος Έλληνας Εβραίος που εκλέχθηκε δήμαρχος στην Ελλάδα. Πέθανε το 2023. Στη συνέντευξη μας μιλάει για τη ζωή του, το πώς ασχολήθηκε με τα κοινοτικά ζητήματα, πώς εξελέγη δήμαρχος, αλλά και τη σκοτεινή ιστορία των αλλεπάλληλων βανδαλισμών του εβραϊκού νεκροταφείου της πόλης.
Ο Ναθάν Γιεχασκιέλ μεγάλωσε στη Θεσσαλονίκη, στην περιοχή που προπολεμικά ήταν ο εβραϊκός συνοικισμός 151. Ο πατέρας του ήταν επιζών του Άουσβιτς. Η πρώτη του οικογένεια, γυναίκα και τρία παιδιά είχαν δολοφονηθεί στο στρατόπεδο. Στη συνέντευξη μάς μιλάει για τα ευτυχισμένα παιδικά του χρόνια που σημαδεύτηκαν από τη σιωπή του πατέρα του. Επίσης, μας εξηγεί το πόσο βαθιά προσβεβλημένος νιώθει από τις αντισημιτικές εκδόσεις του Κωνσταντίνου Πλεύρη.
Η Νέλλη Νατζαρή γεννήθηκε στη Νέα Υόρκη από Έλληνες Εβραίους γονείς που μετανάστευσαν στις ΗΠΑ μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο πατέρας της ήταν επιζών του Άουσβιτς και ζοντερκομάντο. Όσο ήταν στο Άουσβιτς κατάφερε να βρει χαρτί και μολύβι, και να γράψει τι συνέβαινε εντός του στρατοπέδου. Το χειρόγραφο βρέθηκε μετά από πολλά χρόνια κατά τη διάρκεια εργασιών στο στρατόπεδο. Στο συγκεκριμένο απόσπασμα, η Νέλλη μάς αφηγείται πώς βρέθηκε το χειρόγραφο και πώς έφτασε στα χέρια της. Επίσης, μας μιλάει για την ιστορία της οικογένειάς της και πώς οι γονείς της πήραν την απόφαση να μεταναστεύσουν. Τέλος, μας αφηγείται πώς η ίδια ως εθελόντρια διεξήγαγε συνεντεύξεις με επιζώντες των στρατοπέδων για το Shoah Foundation.
Η Τζόγια Ελιακείμ γεννήθηκε και μεγάλωσε στη Χαλκίδα. Ο πατέρας της ήταν επιζών του Άουσβιτς. Μάς μιλάει για την πόλη της, για τις συμβουλές που οι γονείς της τής έδιναν για να μη δίνει στόχο, αλλά και για κάποια αντισημιτικά περιστατικά που αντιμετώπισε, μεταξύ άλλων και στο σχολείο, τόσο όσο ήταν η ίδια μαθήτρια, όσο και όταν πήγε στο σχολείο ο γιος της.
Upon request to the JMG, the researcher can visit the OHA and have access to the individual file of each narrator. The database upgrade and detailed recording, undertaken by Eleni Kouki, continuing the work initiated by Iason Chandrinos, became possible thanks to the Archive’s digitization program funded by the Stavros Niarchos Foundation.
