Η Εβραϊκή Κοινότητα των Ιωαννίνων – Διαδρομή στο Χρόνο

Σσαμπάτ

Από τις βασικότερες υπαγορεύσεις του ιουδαϊσμού είναι η τήρηση της αργίας του Σσαμπάτ, μέρας αφιερωμένης στην προσευχή και στη μελέτη του Νόμου και αποχής από κάθε παραγωγική εργασία. Στις εβραϊκές γειτονιές των Ιωαννίνων ο τελάλης κάθε Παρασκευή απόγευμα σήμαινε την «Ώρα για Σσαμπάτ». Τα εβραϊκά καταστήματα έκλειναν, οι γυναίκες ολοκλήρωναν τις οικιακές δουλειές, το φαγητό ήταν έτοιμο, τα καντήλια είχαν ανάψει λίγο πριν το ηλιοβασίλεμα. Οι άντρες πήγαιναν στο Συναγώι και επέστρεφαν στα σπίτια για το δείπνο του Σσαμπάτ, στο οποίο ευλογούσαν το κρασί και εύχονταν στα παιδιά «μια καλή τύχη». Το πρωί του Σσαμπάτ χριστιανός γείτονας άναβε στα εβραϊκά σπίτια το καντήλι ή έβαζε κάρβουνα στο μαγκάλι κατά τους χειμερινούς μήνες. Οι Ρωμανιώτες των Ιωαννίνων συνήθιζαν περιπάτους στη λίμνη, όταν ο καιρός το επέτρεπε, ή συγκεντρώσεις σε σπίτια.

Σουκώτ

Το Σουκότ έκλεινε το καλοκαίρι

Τον Οκτώβρη με το Σουκότ, τη Γιορτή της

Σκηνοπηγίας, που στα Γιάννενα το ονομάζουν

Καλύβια, γιορτάζεται η σαραντάχρονη περιπλάνηση

των Εβραίων στην έρημο, πριν τη

άφιξή τους στη Γη της Επαγγελίας. Το βασικό έθιμο

είναι η κατασκευή στις αυλές ή στις

βεράντες της σουκά, καλύβας από καλάμια ή

ξερόκλαδα. Στον περίβολο της Kαχάλ

Καντόσς Γιασσάν υπήρχε μόνιμη σουκά, όπου

οργανώνονταν συσσίτια για τους άπορους.

Στη λειτουργία μοιράζεται στους πιστούς μικρ

μπουκέτο, το λουλάβ, που στερέωναν στη

μεζουζά της εξώπορτας. Στη σκεπή της σουκά

κρεμούσαν φρούτα και λουλούδια και εκεί

γίνονταν οικογενειακά γεύματα και προσευχές.

Ροσσ Ασσανά

Η εβραϊκή Πρωτοχρονιά, το Ροσς Ασσανά, που γιορτάζεται τον Σεπτέμβριο, εγκαινιάζει το δεκαήμερο της Μετάνοιας ή τις Τρομερές Ημέρες (Γιαμίμ Νοραΐμ). Το Δεκαήμερο καταλήγει στην Ημέρα του Εξιλασμού, το Γιομ Κιπούρ, που οι Γιαννιώτες Εβραίοι καλούν απλώς Κιπούρ ή Μεγάλη Ημέρα. Ένας «τελάλης-καλεστής» έβγαινε στους δρόμους της εβραϊκής συνοικίας δυο-τρεις ώρες πριν το ξημέρωμα, και φωνάζοντας «Ώρα για σ(ε)λιχώτ» καλούσε τους άντρες της κοινότητας στο Συναγώι κατά τις 06:00 για τις προσευχές της Μετάνοιας. Από τα «θεατρικότερα» έθιμα του Ροσς Ασσανά είναι το τασσλίχ, η συμβολική «απόρριψη» των αμαρτιών στη λίμνη, με συνοδεία ραββινικών ψαλμών. Συχνά στη λειτουργία της Πρωτοχρονιάς έρχονταν και χριστιανοί συμπολίτες, κάποτε και μέλη των τοπικών αρχών, για να δουν αλλά και να συμμετάσχουν στη χαρά των ετερόδοξων συμπολιτών τους.

Χανουκά

Γιορτή του Δεκέμβρη σε ανάμνηση της σωτηρίας του εβραϊκού λαού από τον Αντίοχο τον Επιφανή, για τους Εβραίους της Ελλάδας το Χανουκά συνδέεται και με τη θρυλική Εβραιοπούλα, την Ιουδήθ, που έσωσε το λαό της από την περσική υποδούλωση.

Στα Γιάννενα το Χανουκά θεωρείται οικιακή εορτή, αφού όλη η εθιμοτυπία λαμβάνει χώρα μέσα στο σπίτι. Κυρίαρχη θέση κατέχει το άναμμα επί οκτώ ημέρες της οκτάφωτης λυχνίας, της χανουκιά, που συνοδεύεται από κοινά γεύματα. Τα βασικότερα εδέσματα που ετοιμάζουν οι νοικοκυρές είναι οι τηγανίτες ή λαλαγκίτες, όπως τις λένε τα παιδιά, οι λουκουμάδες και οι σβίγγοι.

Γιομ Κιπούρ

Οι Ρωμανιώτες των Ιωαννίνων έχουν διαμορφώσει πολλά ιδιαίτερα έθιμα για την Ημέρα του Εξιλασμού. Την παραμονή το πρωί, μετά τη λειτουργία, κάθε οικογένεια έφερνε στο Συναγώι μια καντήλα στολισμένη με άνθη για κάθε άρρεν μέλος της. Εκεί, οι καντήλες αναρτώνταν στην καθορισμένη θέση της οικογένειας και έμεναν αναμμένες καθόλη τη διάρκεια της λειτουργίας. Συχνά, αφιέρωναν λαμπάδες ως τάματα. Έτσι, οι γιαννιώτικες συναγωγές ήταν πολύχρωμες και φωτεινές για αυτές τις μέρες.

Από τα πιο ενδιαφέροντα έθιμα ήταν η καππαρά: την παραμονή του Κιπούρ κάθε οικογένεια έσφαζε, εν είδει θυσίας, έναν κόκορα για καθένα από τα άρρενα μέλη της, επιδιώκοντας εξιλασμό αμαρτιών και ενοχών.

Ήρταμαν

Το Ήρταμαν ήταν αποκλειστικά γιαννιώτικο, λαϊκό δρώμενο. Σύμφωνα με τη βιβλική επιταγή για διπλασιασμό της χαράς κατά τον μήνα Αδάρ, λάμβανε χώρα ένα δεκαπενθήμερο πριν το Πουρίμ και θεωρείτο προπομπός του. Συμμετείχαν σχεδόν όλα τα αγόρια της εβραϊκής κοινότητας, από πέντε ως δεκαπέντε ετών. Έβγαιναν νωρίς το πρωί στους δρόμους, με μια λινατσένια σακούλα, περασμένη στον λαιμό τους. Περνοδιάβαιναν στις γειτονιές της πόλης, όπου κατοικούσαν Εβραίοι, τραγουδώντας το ακόλουθο τραγουδάκι:

Ήρταμαν και καλώς σας ήβραμαν

Τώρα το Ρισχόδες

Τον Παινεμένον τον Δοξασμένον

Δεκαπέντε στο Πουρίμ

Και τριάντα στα ζουνάρια

Αβραάμ Λέτο τσάκωσε τον πέτο

Α μούλι μούλι τσάκωσε το γιούλι

Όσα καρφιά και πέταλα

Στον Αμάν στον Αρούρ

Στο μπικότσερ γιαμίμ

Μετά το τραγούδι τα φιλέματα: κυρίως ξηροκάρπια, κοκκόνες, ψωμάκια σαν τσουρέκια με ένα κόκκινο αυγό, χρήματα ή πάφλες, τσίγκινα κουτάκια.

Μικρό Πουρίμ

Στους Ρωμανιώτες των Ιωαννίνων είχε επιβιώσει, κατ’ αποκλειστικότητα, μέχρι το 1954 το Πουρίμ Σισιλιάνο ή Πουριμόπουλο – Π’ρομόπ’λο στα «γιαννιώτικα». Γιορταζόταν τον Ιανουάριο ή τον Φεβρουάριο, σε ανάμνηση της σωτηρίας των Εβραίων των Συρακουσών από τους εξευτελισμούς και τις μηχανορραφίες του βασιλιά Σαραγουσάνου, στις αρχές του 15ου αιώνα. Στον εορτασμό του συμμετείχαν όσοι κατάγονταν από τη Σικελία, τονίζοντας έτσι τη διαφορετική καταγωγή τους. Κυρίως οργανώνονταν συγκεντρώσεις και κοινά γεύματα. Η αφομοιωτική ικανότητα των Γιαννιωτών Εβραίων έφτασε να κάνει τον θρύλο δημοτικό τραγούδι:

Έτσι να ζήγης, βασιλιά μου,

‘κουσε την μαρτυριά μου,

οι Οβραίοι σε γελούνε, ψέμματα σε προσκυνούνε.

Δίχως γράμμα σε τιμούνε,

την ζωήν τους δε ζητούνε.

Του Εφραγίμ, του δουλευτή του,

που εδούλευε για την τιμή του,

έστειλε τον άγγελό του, Ελιάου, σχαρικευτή του.

Σήκω, Εφραγίμ, μην κοιμάσαι,

στόλνα το Κάαλ και φκάσε,

τα σεφουρίμ για να στολίγης,

τα γράμμα τά τους να γιομίγης,

Με στηριακά να τα στολίγης, καενού μη μολόγης.

Τον εκρέμασαν το Μάρκο,

ωσάν το σκυλί το ζάρκο.

Δόξα του Θεού μεγάλη,

χάρι τσους Γεουδίμ να βάλει,

Τον Ελιάου Αναβή να βγάλει

για τη μέρα τη μεγάλη.

Πουρίμ

Φάτε, πιέτε και μεθάτε, και πολύ χαροκοπάτε

Το Πουρίμ, το εβραϊκό καρναβάλι του Μαρτίου, χρονικά κοντά στις «χριστιανικές» Απόκριες, είναι γιορτή χαράς και ευθυμίας, για τη σωτηρία του εβραϊκού λαού από τις επιβουλές του Πέρση βεζύρη του 5ου αιώνα π.Χ. Χαμάν, με τη μεσολάβηση της βασίλισσας Εσθήρ.

Μεταμφιέσεις, γλέντια, χοροί, τραγούδια, θεατρικές παραστάσεις είναι από τα βασικά χαρακτηριστικά του Πουρίμ. Ομάδες παιδιών γυρνούσαν στους εβραϊκούς μαχαλάδες γυρεύοντας τα «πουριμιάτικα» φιλέματα. Τα μασκαρέματα μικρών και μεγάλων στηρίζονταν στον αυτοσχεδιασμό: τα κορίτσια ντύνονταν Εσθήρ και τα αγόρια, Μορδοχάι ή Αχασβερός. Απαραίτητη ήταν η πάνινη ή χάρτινη μάσκα. Έτσι σεργιανούσαν στους δρόμους και συμμετείχαν στον σχολικό χορό και στις θεατρικές παραστάσεις, που ήταν εμπνευσμένες από την επίκαιρη βιβλική ιστορία και συχνά είχαν έμμετρη μορφή.

Κάποιοι αναπαριστούσαν και έθιμα (γκαμήλα, γαϊτανάκι) του «χριστιανικού» καρναβαλιού, ενώ Εβραιόπουλα της πόλης από το 1950 συμμετείχαν τόσο στο εβραϊκό Πουρίμ όσο και στις Απόκριες. Στα εβραϊκά γλέντια σε σπίτια ή κρασοπουλιά, γλεντούσαν μαζί με τους Εβραίους συμπολίτες τους ανώνυμοι και επώνυμοι χριστιανοί.

Στα γιαννιώτικα εβραϊκά σπίτια κέντρο των συγκεντρώσεων ήταν η τελετουργική ανάγνωση του Βιβλίου της Εσθήρ, από τη μιγλά, όπως λέγεται η Μεγγιλάτ Εστέρ στη γιαννιώτικη ντοπιολαλιά. Μέχρι το 1940 στα γλέντια διηγούνταν αστείες ιστορίες, διασκευασμένες παρωδίες ιερών κειμένων, και τραγουδούσαν. Το χαρακτηριστικότερο τραγούδι του Πουρίμ, που αποτελεί έμμετρη απόδοση στα ελληνικά της ιστορίας της Εσθήρ, είναι το Κίνα γλώσσα, το οποίο αποτελείται από πενήντα στιχοπλάκια:

Κίνα γλώσσα να μιλήσει,

θάματα να μολογήσει,

κοιμισμένους να ξυπνήσει

με κρασί να τους μεθύσει.

Οι νοικοκυρές ετοιμάζουν ιδιαίτερα γλυκίσματα, όπως ψωμάκια με αμυγδαλόψιχα, στο σχήμα των αυτιών του Χαμάν, ή κουμπέτα, που λεγόταν και σουσαμάτο, παστέλι, ή ψείρες του Χαμάν.

Πέσαχ

Το Πέσαχ, από τις μεγαλύτερες γιορτές του εβραϊσμού, γιορτάζεται τον Απρίλιο. Οι γυναίκες αναλαμβάνουν τις προετοιμασίες: εξονυχιστικό καθάρισμα, καλά σερβίτσια, τα πεσαχίτικα ή πασχαλινά. Στα Γιάννενα, πριν μαζέψουν τα καθημερινά σκεύη, τα απολύμαιναν σε βραστό νερό, κάτι που μέχρι τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο γινόταν από κοινού για όλη τη γειτονιά.

Την παραμονή γινόταν το μπεντικάτ χαμέτς, δηλαδή όλη η οικογένεια έψαχνε να μαζέψει από το σπίτι κάθε ψίχουλο, που το άλλο πρωί πετούσαν στη λίμνη, λέγοντας προσευχές για τη συγχώρεση των αμαρτιών. Οι νοικοκυρές έφτιαχναν μόνες τα άζυμα, τις ματσότ, που καταναλώνονταν αποκλειστικά το οκταήμερο του Πέσαχ. Στα Γιάννενα υπήρχε και εργαστήριο «κοινοτικής ιδιοκτησίας», για τις ανάγκες όλης της κοινότητας.

Το πρώτο βράδυ του Πέσαχ, η χο(υ)βά (από την εβραϊκή λέξη χωβ, που σημαίνει χρέος), γίνονται οικογενειακές συγκεντρώσεις, όπου ο πρεσβύτερος διαβάζει στα εβραϊκά και στα ελληνικά την Αγκαντά, τη διήγηση των γεγονότων της Εξόδου από την Αίγυπτο. Παράλληλα στο τραπέζι υπάρχει ο δίσκος ή το πανέρι του Σέντερ με συμβολικά εδέσματα (πικρά χόρτα, αρνί, χαρόσετ και αυγά βαμμένα με κρεμμυδότσουφλα). Στο τέλος εύχονται στα μεν κορίτσια «και νύφη και κυρά», ενώ στα αγόρια «και γαμπρός».

Σσαβουώτ

Κατά το Σσαβουότ, τη γιορτή της Παράδοσης στον Μωυσή των Πλακών του Νόμου, στα Γιάννενα στόλιζαν τη συναγωγή, κυρίως το Βήμα και το Εχάλ, με άνθινες γιρλάντες και ανθοδοχεία, σε ενθύμηση της βλαστητικής γιορτής της φύσης. Έτσι, οι Τούρκοι των Ιωαννίνων καλούσαν το Σσαβουότ «Γιορτή των Λουλουδιών» (Γκιουλ Μπαϊράμ). Η περίοδος που ανοίγει με το Πέσαχ κλείνει με το Σσαβουότ, πενήντα μέρες μετά. Γι’ αυτό και συχνά οι ελληνόφωνοι Εβραίοι καλούν το Σσαβουότ Πεντηκοστή, ενδεχομένως κατ’ αναλογία με τη χριστιανική Πεντηκοστή.