logo
ΨΗΦΙΑΚΕΣ ΕΚΘΕΣΕΙΣ

Η μόνιμη έκθεση του ΕΜΕ

Το Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος (ΕΜΕ) ιδρύθηκε το 1977 με πρωτοβουλία της Ισραηλιτικής Κοινότητας Αθηνών και στεγάστηκε προσωρινά σ’ ένα δωμάτιο δίπλα στη Συναγωγή της οδού Μελιδώνη. Εκεί συγκεντρώθηκαν αντικείμενα που είχαν διασωθεί από τον πόλεμο, κυρίως τεχνουργήματα και έγγραφα του 19ου και του 20ού αιώνα, καθώς και πλήθος από θρησκευτικά σκεύη, έγγραφα και κοσμήματα. Στο κτίριο που στεγάζεται τώρα, στη μόνιμη πλέον ιδιόκτητη στέγη του, μεταφέρθηκε στα τέλη του 1997, ακριβώς είκοσι χρόνια μετά την ίδρυσή του.

Ως ιστορικό και λαογραφικό μουσείο, στόχος του είναι η διατήρηση, η έρευνα και η έκθεση των υλικών καταλοίπων 2.300 χρόνων εβραϊκής ζωής στην Ελλάδα, παρουσιάζοντας στον επισκέπτη του μια ζωντανή εικόνα της εβραϊκής ζωής και παράδοσης στη διάρκεια αυτών των αιώνων.

Τα αντικείμενα της συλλογής του ΕΜΕ είναι ταξινομημένα σε πέντε βασικές θεματικές κατηγορίες: Judaica (θρησκευτική τέχνη), Ιστορική Συλλογή, Εθνολογική-Λαογραφική Συλλογή, Συλλογή του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και του Ολοκαυτώματος και Συλλογή Σύγχρονης Τέχνης. Η εκτεταμένη συλλογή αντικειμένων Judaica, της εβραϊκής δηλαδή θρησκευτικής τέχνης, περιλαμβάνει συναγωγικά αντικείμενα, καθώς και αντικείμενα που προορίζονταν για την οικιακή λατρεία, συναγωγικά σκεύη και υφάσματα, καθώς και το εσωτερικό της Συναγωγής της Πάτρας, τα οποία εκτίθενται στο επίπεδο -1 του ΕΜΕ.

Η μοναδική συλλογή του Εβραϊκού Μουσείου της Ελλάδος περιλαμβάνει πάνω από 10.000 αντικείμενα, παλιότερα εξ αυτών ορισμένα χειρόγραφα, υφάσματα και  επιτύμβιες πλάκες του 16ου και του 17ου αιώνα. Ενδύματα και αντικείμενα οικιακής χρήσης συγκροτούν την καρδιά του εθνογραφικού χαρακτήρα του Μουσείου και προσφέρουν μια ανάγλυφη εικόνα της καθημερινής ζωής στις ελληνο-εβραϊκές κοινότητες, από το 18ο μέχρι και τον 20ό αι.

Η μόνιμη έκθεση εικονογραφεί θέματα όπως η Συναγωγή και τα λατρευτικά σκεύη, το εορτολόγιο, οι παραδοσιακές ενδυμασίες, το Ολοκαύτωμα, ο κύκλος της ζωής, η ιστορία και η παράδοση των Ελλήνων εβραίων.

Στο επίπεδο αυτό εξετάζεται το θέμα της συναγωγικής λατρείας. Εδώ φιλοξενείται το αναστηλωμένο εσωτερικό της Ρωμανιώτικης συναγωγής της Πάτρας, ενώ παρουσιάζονται ιερά ασημένια σκεύη και βαρύτιμα χρυσοκέντητα υφάσματα, που χρησιμοποιούνται για το στολισμό των συναγωγών και τη διάκριση των κύριων αρχιτεκτονικών μερών τους.

Στις προθήκες του ίδιου επιπέδου βρίσκονται μεταξύ άλλων και ένα αντιπροσωπευτικό σύνολο από ξύλινες, προστατευτικές θήκες για το Σέφερ Τορά (Κύλινδρος του Νόμου), οι οποίες προέρχονται από διάφορες εβραϊκές κοινότητες της Ελλάδας.

Κατά την γενική πρακτική της ορθής αποθήκευσης των βιβλίων στην αρχαιότητα, το Σέφερ Τορά φυλασσόταν σε όρθια θέση, μέσα σε μία κυλινδρική ξύλινη ή πλεκτή θήκη, το Τικ, όπως είναι γνωστό στα εβραϊκά, από την ελληνική λέξη «θήκη». Οι Ρωμανιώτες, όπως και οι εβραϊκές κοινότητες της Βορείου Αφρικής, της Ανατολικής Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής, διατήρησαν την παράδοση της φύλαξης κάθε Κυλίνδρου του Νόμου σε ξεχωριστό Τικ.

Η Τορά περιλαμβάνει τα πρώτα πέντε βιβλία της εβραϊκής Βίβλου. Καλείται και Πεντάτευχος και αποτελεί την ιερότερη Γραφή του Ιουδαϊσμού. Στη συναγωγή έχει πάντα τη μορφή χειρόγραφης περγαμηνής, που τυλίγεται γύρω από ξύλινους ορθοστάτες, σχηματίζοντας το Σέφερ Τορά. Οι Κύλινδροι του Νόμου μιας συναγωγής φυλάσσονται στο Εχάλ ή Αγία Κιβωτό, σε ένα ερμάριο δηλαδή, το οποίο είναι συχνά ενσωματωμένο σε μια περίτεχνη δομή κτισμένη στον ανατολικό τοίχο της συναγωγής. Περικοπές από την Τορά αναγιγνώσκονται στη συναγωγή το Σσαμπάτ (Σάββατο), τις θρησκευτικές εορτές, καθώς και τα πρωινά κάθε Δευτέρας και Πέμπτης.

Στο επίπεδο αυτό, εκτίθενται αντιπροσωπευτικά αντικείμενα του Κύκλου των Εβραϊκών Εορτών όπως αυτές γιορτάζονται στη διάρκεια της χρονιάς. Στο κέντρο της βιτρίνας εκτίθενται αντικείμενα για τον εορτασμό του Σαββάτου (Σσαμπάτ), της μεγαλύτερης εβραϊκής εορτής, καθώς μας υπενθυμίζει το έργο της δημιουργίας και είναι αφιερωμένος στο διαλογισμό, μέσω της αποχής από κάθε δημιουργική δραστηριότητα. Σε κάθε περίπτωση καθιερώθηκαν συγκεκριμένα εικονογραφικά θέματα, εμπνευσμένα από τη βιβλική διήγηση, τόσο για τη συναγωγική λειτουργία όσο και για τις οικιακές λειτουργίες, καθώς και ειδικά αντικείμενα για τον εορτασμό τους.

Στο επίπεδο αυτό καλύπτεται η ιστορική περίοδος από τον 3ο αι. π.Χ./ π.κ.ε. έως τον 20ό αι.

Εδώ εκτίθενται τα υλικά κατάλοιπα της μακραίωνης ιστορίας των Εβραίων του ελλαδικού χώρου μέσα από επιγραφές, σπάνια βιβλία, χειρόγραφα και έγγραφα της οθωμανικής περιόδου, τα οποία καταγράφουν τη ζωή των εβραϊκών κοινοτήτων.

Οι ιουδαϊκές κοινότητες των ελληνιστικών και πρώιμων ρωμαϊκών χρόνων αποτέλεσαν τη βάση των κοινοτήτων, που ήκμασαν κατά τη βυζαντινή περίοδο. Οι Εβραίοι του Βυζαντίου, οι ονομαζόμενοι Ρωμανιώτες, ομιλούσαν την ελληνική γλώσσα, καλλιεργώντας ταυτόχρονα το δικό τους ιδίωμα, τη γραικο-ιουδαϊκή, ενώ αποτελούσαν την πλειονότητα του εβραϊκού πληθυσμού στον ελλαδικό χώρο, έως και τον 15ο αιώνα. Στα τέλη του 15ου αιώνα, δεκάδες χιλιάδες Σεφαραδιτών Εβραίων αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την Ιβηρική χερσόνησο, διωγμένοι για θρησκευτικούς και οικονομικούς λόγους, από τους καθολικούς βασιλείς Φερδινάνδο και Ισαβέλλα.

Το Σύνταγμα του 1844 αναγνώρισε τους Εβραίους ως ισότιμους πολίτες του νεοσύστατου Ελληνικού Βασιλείου. Το 1890, η ελληνική κυβέρνηση αναγνώρισε επίσημα την Ισραηλιτική Αδελφότητα Αθηνών, την πρώτη αλλόθρησκη σωματειακή συσσωμάτωση της χώρας.

Στο ίδιο επίπεδο παρουσιάζονται αντικείμενα που μαρτυρούν την συμμετοχή Ελλήνων Εβραίων πολιτών στους Βαλκανικούς πολέμους, στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, στη Μικρασιατική Εκστρατεία καθώς και στον Ελληνοϊταλικό Πόλεμο, κάποιοι εκ των οποίων διακρίθηκαν στις μάχες και παρασημοφορήθηκαν επ’ ανδραγαθία.

Επιπλέον, στο επίπεδο αυτό εκτίθενται αντικείμενα σχετικά με το Σιωνιστικό Κίνημα, ένα νεωτερικό ιδεολογικό και πολιτικό κίνημα, που εμφανίστηκε κατά το 19ο αιώνα και αποσκοπούσε στην εγκαθίδρυση εβραϊκού κράτους στην Παλαιστίνη. Το ύστατο αποτέλεσμα του Σιωνιστικού Κινήματος ήταν η ίδρυση του Κράτους του Ισραήλ, τον Μάιο του 1948, καθώς και η φιλολογική και προφορική αναβίωση της εβραϊκής γλώσσας ήδη από τον 19ο αιώνα. Η εβραϊκή μετανάστευση στην Παλαιστίνη, τότε υπό οθωμανική κυριαρχία, είχε ήδη ξεκινήσει από τη δεκαετία του 1880, κυρίως από τη Ρωσία.

Στο επίπεδο αυτό, βρίσκεται η αίθουσα που είναι αφιερωμένη στο Ολοκαύτωμα (Shoah). Το θέμα αναλύεται σε τέσσερις ειδικά σχεδιασμένες προθήκες, οι οποίες καλύπτουν τα γεγονότα κατά τη διάρκεια της Κατοχής στην Ελλάδα, από τα πρώτα μέτρα εναντίον των Εβραίων στη Θεσσαλονίκη το 1941, μέχρι την απελευθέρωση των λίγων επιζώντων από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης το 1945. Σε αυτό τον ευαίσθητο χώρο καταβλήθηκε συνειδητή προσπάθεια να μεταφερθούν τα γεγονότα, όπως τα αντιλήφθηκαν οι άνθρωποι που τα βίωσαν και να μεταδοθεί το κλίμα σύγχυσης, τρόμου και αγωνίας που επικρατούσε. Βιογραφικά σημειώματα των ανθρώπων, αντικείμενα των οποίων εκτίθενται στο χώρο αυτό, υπογραμμίζουν στον επισκέπτη ότι τα θύματα του Ολοκαυτώματος ήταν πραγματικοί άνθρωποι με σάρκα και οστά. Ένα θέμα που αναπτύχθηκε περισσότερο μετά από πρόσφατη έρευνα είναι η συμμετοχή των Ελλήνων Εβραίων στην Εθνική Αντίσταση. Στο χώρο αυτό παρουσιάζεται ήδη η γενναία στάση ορισμένων επώνυμων Ελλήνων χριστιανών. Στόχος είναι να επεκταθεί η οφειλόμενη τιμή και στους απλούς και ανώνυμους συνανθρώπους που διακινδύνευσαν τη ζωή τους για τη σωτηρία των διωκόμενων Εβραίων με ένα έκθεμα για τους Έλληνες Δίκαιους των Εθνών, στους οποίους απονεμήθηκε η σχετική διάκριση του Yad Vashem, του Διεθνούς Κέντρου Μνήμης του Ολοκαυτώματος του Ισραήλ.

Στο επίπεδο αυτό εκτίθενται ενδυμασίες και ενδυματολογικά εξαρτήματα των Εβραίων του Ελλαδικού χώρου. Οι ενδυμασίες, κατά τη διάρκεια της οθωμανικής κυριαρχίας, αντανακλούν την αλληλεπίδραση των πολιτισμών και των τοπικών παραδόσεων των περιοχών της λεκάνης της ανατολικής Μεσογείου. Η ενδυμασία της οθωμανικής περιόδου ήταν ένα μείγμα μεσαιωνικών, ισλαμικών και βυζαντινών στοιχείων, εμπλουτισμένων από τις επιδράσεις της μογγολικής και περσικής τεχνοτροπίας. Στα μέσα του 16ου αιώνα, όλα αυτά τα στοιχεία ανέδειξαν ένα διακριτό ενδυματολογικό ύφος, το οποίο προσαρμόστηκε στις ανάγκες και στις απαιτήσεις κάθε μιλλέτ (εθνοτική-θρησκευτική ομάδα) της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και περαιτέρω στην κοινωνική θέση κάθε ατόμου. Το εθιμικό δίκαιο της αυτοκρατορίας απαγόρευε στους υπηκόους του Σουλτάνου να φορούν ευρωπαϊκού τύπου ενδύματα. Οι Ρωμανιώτες και οι Σεφαραδίτες Εβραίοι ακολουθούσαν έναν ενδυματολογικό τύπο ο οποίος, ως επί το πλείστον, αποτελούσε άμεση υιοθέτηση του καθημερινού οθωμανικού ενδύματος της εποχής, με κάποιες χαρακτηριστικές διαφοροποιήσεις ως προς το χρώμα των ενδυμάτων ή την απουσία αυτού, ως προς το σχέδιο τους και ως προς τον κεφαλόδεσμο. Από το 16ο έως το 19ο αιώνα, η ανδρική εβραϊκή ενδυμασία έπρεπε να είναι κατάλληλη για κοινωνικές συναναστροφές και ως εκ τούτου συντηρητική, μη διακριτή και λιτή. Από τις γυναίκες, οι οποίες περνούσαν το μεγαλύτερο μέρος της ζωής τους στο σπίτι, ασχολούμενες με τα οικιακά και τη φροντίδα της οικογένειας, μόνο όσες ήταν ευκατάστατες είχαν τη δυνατότητα να αγοράζουν ενδύματα και κοσμήματα. Περιγραφές εκείνης της περιόδου μαρτυρούν τον πλούτο και τον εξωτικό χαρακτήρα των ενδυμασιών τους.

Το επίπεδο αυτό του μόνιμου εκθεσιακού χώρου περιλαμβάνει έναν ειδικά διαμορφωμένο χώρο ανάπαυσης για τον επισκέπτη, που φέρει διακόσμηση χαρακτηριστική της οθωμανικής περιόδου. Πρόκειται για τον Οντά ή Καλό Δωμάτιο ή Δωμάτιο Υποδοχής ή Αρχονταρίκι, όπως συχνά λεγόταν στην ελληνική παραδοσιακή αρχιτεκτονική ορολογία. Ο Οντάς αποτελούσε το κεντρικό δωμάτιο της αστικής οικίας, με μορφή και διακόσμηση κοινές σε Μουσουλμάνους, Εβραίους και Χριστιανούς. Οι τοίχοι του ζωγραφίζονταν με γεωμετρικά σχέδια, ποικίλα άνθινα θέματα, ανεικονικές κοσμικές και βουκολικές παραστάσεις και γιορτινές σκηνές μέσα σε πλαίσια. Στο δάπεδο του Οντά, που καλυπτόταν με τα καλύτερα χαλιά, υπήρχαν χαμηλά και αναπαυτικά μιντέρια (υπερυψώσεις του δαπέδου), τα οποία τα μέλη της οικογένειας και οι φιλοξενούμενοί της χρησιμοποιούσαν για ύπνο και ανάπαυση. Οι Εβραίοι του ελλαδικού χώρου χρησιμοποιούσαν τον Οντά, πέραν των καθιερωμένων, και για τελετές, όπως αρραβώνες, γάμους και περιτομές. Οι ταμπλάδες (ξύλινα πλαίσια) του «Οντά», ζωγραφίθηκαν από τον πρώτο διευθυντή του Μουσείου, τον αείμνηστο Νικόλα Σταυρουλάκη, για να καλύψουν τους τοίχους του στην προηγούμενη στέγη του Μουσείου. Έχουν επανατοποθετηθεί εδώ, προς τιμή της σημαντικής προσφοράς του στο Εβραϊκό Μουσείο της Ελλάδος.

Ανάμεσα στον Οντά και την προθήκη του κύκλου της ζωής, βρίσκονται δύο προθήκες, πρόσφατες προσθήκες στο χώρο του ΕΜΕ, που είναι αφιερωμένες στους Εβραίους της Κρήτης. Τα εκθέματα βασίζονται σε οικογενειακά κειμήλια των οικογενειών Καπόν, Μινέρμπο και Άλμπερτ. Περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων κοσμήματα, φωτογραφίες, έγγραφα και θρησκευτικά αντικείμενα, που χρονολογούνται περί τα τέλη του 19ου αιώνα, καθώς και αντικείμενα από την περίοδο της Κατοχής που ανήκαν στους διωκόμενους Εβραίους του νησιού.

Συνδεδεμένο άμεσα με την οικιακή οικονομία είναι το θέμα που καλύπτει η τελευταία προθήκη της μόνιμης έκθεσης: ο κύκλος της ζωής και η καθημερινή ζωή των Ελλήνων Εβραίων. Η εβραϊκή ζωή είχε πάντοτε ως επίκεντρο τη συναγωγή, χώρο προσευχής και μελέτης, καθώς και την εβραϊκή οικία, όπου οι παραδόσεις διατηρούνται και μεταδίδονται από γενιά σε γενιά. Οι γιορτές, οι ιερές τελετές, η προετοιμασία του φαγητού, η αφή των φώτων, η ευλογία των τέκνων και πολλές άλλες οικιακές τελετουργίες μετουσιώνουν την εβραϊκή οικία σε ένα τόπο ιερό. Η οικογενειακή ζωή κατείχε πάντοτε σημαντική θέση στην εβραϊκή παράδοση, συνεπώς ο γάμος υπήρξε ανέκαθεν ένα πολύ σημαντικό γεγονός σε κάθε κοινότητα, το οποίο συνοδευόταν στην Ελλάδα από μία σειρά τελετουργιών, με αφετηρία τον αρραβώνα και αποκορύφωμα την τελετή του γάμου, καθώς και χαρμόσυνους, εκτεταμένους εορτασμούς.

Στο επίπεδο αυτό, φιλοξενούνται οι περιοδικές εκθέσεις του ΕΜΕ. Η αίθουσα σύγχρονης τέχνης Μπενρουμπή δημιουργήθηκε σε ανταπόκριση της επιθυμίας του κοινού να γνωρίσει, πέρα από την ιστορική πορεία και παράδοση των Ελλήνων Εβραίων, και άλλες πλευρές της ανθρώπινης έκφρασης. Ο χώρος αυτός εγκαινιάσθηκε το 1998. Το 2011, ο χώρος επεκτάθηκε χάρη στην ευγενική δωρεά του κ. Σαμουήλ (Μάκη) Μάτσα, ενώ δημιουργήθηκε και η νέα Αίθουσα περιοδικών Εκθέσεων, που διεύρυνε τη χωροταξική δομή του μουσείου, μετά από δωρεά των οικογενειών Σαμουήλ (Μάκη) Μάτσα και Μωρίς Σαλτιέλ που εγκαινιάστηκε το Δεκέμβριο του 2011. Η επέκταση αυτή δίνει στο μουσείο τη δυνατότητα να φιλοξενεί κατά περίπτωση μεγαλύτερες ή και περισσότερες από μια περιοδικές εκθέσεις είτε ιστορικού, εθνογραφικού ή εικαστικού περιεχομένου.