Οι Καλοί Ποιμένες – Αρχιερείς και Αρχιραβίνοι Μπροστά στο Ολοκαύτωμα
Τα θρησκειολογικά πλαίσια στα οποία λειτουργούν ο αρχιερέας και ο αρχιραβίνος διαφέρουν πολύ. Υφίσταται όμως ένας συνδετικός κρίκος: Αμφότεροι λογίζονται ως ποιμένες, οδηγοί των ποιμνίων τους.
Το Ολοκαύτωμα στην Ελλάδα (1943-44) έθεσε τους ποιμένες αμφοτέρων των θρησκειών μπροστά σε μεγάλα διλήμματα: Οι αρχιραβίνοι έπρεπε να επιλέξουν ανάμεσα στην υπακοή, την παρέλκυση και την απείθεια. Οι μητροπολίτες έπρεπε να αποφασίσουν σε ποιο βαθμό θα διακινδύνευαν προς χάρη του «άλλου» ποιμνίου της περιοχής τους.
Η διακινδύνευση των μητροπολιτών κλιμακώθηκε από την μέριμνα για την περισυλλογή εβραϊκών ιερών βιβλίων και αντικειμένων, ως την επικίνδυνη εκφορά παρηγορητικού λόγου, και έφτασε μέχρι τις πολύ πιο επικίνδυνες παρεμβάσεις σε Γερμανούς αξιωματούχους.
Βέβαια, η συγκυρία κάθε περίπτωσης ήταν διαφορετική. Την άνοιξη του 1943 η κατάσταση στην Ελλάδα ήταν πολύ δυσχερέστερη από το 1944, όταν πια η Αντίσταση είχε γιγαντωθεί και ο πόλεμος είχε κριθεί. Επίσης, διαφορετική ήταν η κατάσταση σε κάθε γεωγραφική περιοχή, όπου οι τοπικές ιδιαιτερότητες -ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά την ανάπτυξη ένοπλης αντίστασης- διαδραμάτισαν κι αυτές ρόλο.
Το υλικό που συγκεντρώθηκε αφορά τις πόλεις: Αθήνα, Άρτα, Βόλο Διδυμότειχο, Ζάκυνθο, Θεσσαλονίκη, Θήβα, Ιωάννινα, Κέρκυρα, Κόρινθο, Χαλκίδα. Στις πόλεις αυτές ήταν συγκεντρωμένο το 90% του εβραϊκού πληθυσμού της Ελλάδας.
Ο πυρήνας των πληροφοριών μας είναι η έρευνα που πραγματοποίησε η Εκκλησία της Ελλάδος το 1966, απευθύνοντας στις Μητροπόλεις το ερώτημα τι έπραξαν επί Κατοχής για τους εβραίους της περιοχής τους.
ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΣ ΑΘΗΝΩΝ ΚΑΙ ΠΑΣΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ
ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΣ ΠΑΠΑΝΔΡEΟΥ(1891-1949)
Ο ιεράρχης
Τον Νοέμβριο του 1938 εκλέχτηκε στον αρχιεπισκοπικό θρόνο o από Κορινθίας Δαμασκηνός. Η εκλογή του ακυρώθηκε από το ανώτατο διοικητικό δικαστήριο για τυπικούς λόγους, το εκλεκτορικό σώμα μεταβλήθηκε με νόμο, εκλέχτηκε στον αρχιεπισκοπικό θρόνο ο Τραπεζούντος Χρύσανθος και ο Δαμασκηνός περιορίστηκε στην Ι. Μ. Φανερωμένης στη Σαλαμίνα. Τον Ιούνιο του 1941 συγκλήθηκε βάσει νομοθετικού διατάγματος Μείζων Σύνοδος, με απόφαση της οποίας ο Δαμασκηνός επανήλθε στον αρχιεπισκοπικό θρόνο. Στη συνέχεια, η Εκκλησία με επικεφαλής τον Δαμασκηνό ανέλαβε τον επισιτισμό ποικίλων κατηγοριών του πληθυσμού, όπως οι άποροι, τα παιδιά προσχολικής ηλικίας και οι θηλάζουσες μητέρες, για να τις γλιτώσει από τον κατοχικό λιμό. Για τη συμβολή του στη διάσωση των εβραίων, ο Δαμασκηνός αναγνωρίστηκε μετά θάνατον, το 1970, ως Δίκαιος των Εθνών.
Ενέργειες για τη σωτηρία των εβραίων της Θεσσαλονίκης (Μάρτιος 1943)
15 Μαρτίου 1943. Ο Ασέρ Ρ. Μωυσής πληροφορείται για την έναρξη των εκτοπίσεων στη Θεσσαλονίκη και τηλεφωνεί στον Δαμασκηνό « (…καθ’ ἣν ἀκριβῶς στιγμὴν ἐπρόκειτο νὰ ὑποστῆ ἐντὸς τῆς οἰκίας του ἐγχείρησιν εἰς τὸν λάρυγγα. Ὁ Μακαριώτατος ἀνέβαλε τὴν ἐγχείρησιν καὶ μᾶς ἐδέχθη (…) Κατόπιν τηλεφωνικῆς ἐπαφῆς του (…) ἐκλείσαμε ραντεβοῦ μετὰ τοῦ πρωθυπουργοῦ Λογοθετοπούλου (…) Τὴν ἑπομένην [16 Μαρτίου 1943], ἐπεσκέφθην τὸν Λογοθετόπουλον (…) Τοῦ ἐζήτησα ὅπως ἡ Ἑλληνικὴ Κυβέρνησις ἐναντιωθῆ εἰς τοὺς ἐκτοπισμούς (…) Ὁ Λογοθετόπουλος ἀπήντησεν ὅτι μέχρι τῆς στιγμῆς ἐκείνης οὐδὲν ἐγνώριζε ἐπὶ τοῦ θέματος. Ἐπεκοινώνησε τηλεφωνικῶς μετὰ τοῦ τότε γενικοῦ διοικητοῦ Μακεδονίας Σιμωνίδη, ἐνῶ ἡ ἀποστολὴ εἶχεν ἀναχωρήσει ἐν τῶ μεταξύ».
Στις 23 Μαρτίου 1943, και αφού είχαν μεσολαβήσει δύο επιστολές του Λογοθετόπουλου προς τον γερμανό πληρεξούσιο, πρέσβη Altenburg, ακολούθησε γραπτό διάβημα του Δαμασκηνού και 28 εκπροσώπων ιδρυμάτων και οργανώσεων, με το οποίο ζητήθηκε από τον πρωθυπουργό αν ο εκτοπισμός δεν μπορούσε να αποτραπεί, να γινόταν τουλάχιστον σε σημείο της ελληνικής επικράτειας και να εξαιρούνταν οι γυναίκες, τα παιδιά και οι γέροι.
Την επομένη ακολούθησε νέο διάβημα του Δαμασκηνού και είκοσι εκπροσώπων ιδρυμάτων και οργανώσεων, αυτή τη φορά προς τον Altenburg, με αίτημα την αναστολή του εκτοπισμού. Από τη σύνθεση των ονομάτων προκύπτει ότι η απόφαση λήφθηκε βιαστικά και υπέγραψαν μόνον όσοι βρίσκονταν στο κέντρο της Αθήνας.
Στις 29 Μαρτίου 1943, «ἐξ ἀφορμῆς τῶν ἐν Θεσσαλονίκη ἀρξαμένων ἀπὸ 24 Φεβρουαρίου 1943 καὶ συνεχιζομένων διωγμῶν τῶν Ἑβραίων, οἱ Πρόεδροι τῶν διαφόρων ἐν Ἀθήναις ὀργανώσεων καὶ Πρυτάνεις τῶν ἀνωτάτων πνευματικῶν ἱδρυμάτων μὲ ἐπί κεφαλῆς τον Μακαριώτατον Ἀρχιεπίσκοπον Ἀθηνών καὶ πάσης Ἑλλάδος Δαμασκηνόν, ἐν συνεχείᾳ πρὸς ἄλλα διαβήματά των μετέβησαν σύσσωμοι τὴν 29 Μαρτίου 1943 εἰς τὸν ἐν Ἀθήναις Ἰταλόν Πρεσβευτὴν κ. Γκίζη (…)».
Στις 30 Μαρτίου 1943 η Ιερά Σύνοδος επιδοκίμασε τις ενέργειες του Αρχιεπισκόπου.
Βαπτίσεις εβραίων
«Μέσα σὲ ἀπόλυτη μυστικότητα, βαφτίζομε ἑβραίους στὴν Ἀρχιεπισκοπή. Ὁ Ἀρχιεπίσκοπος μὲ μεγάλο προσωπικό του κίνδυνο, κάνει μιὰ τεράστια προσπάθεια νὰ σώση ὅσους μπορεῖ. Συνεννοήθηκε μὲ τὸν Παναγιώτη Χαλδέζο τοῦ Δήμου Ἀθηναίων. Αὐτὸς ἔχει ἀνοίξει ἰδιαίτερο δημοτολόγιο καὶ μετὰ τὴ βάφτιση, τοὺς δίνει πιστοποιητικὰ ὅτι εἶναι ἕλληνες Χριστιανοί». (Μαρτυρία Ιωάννας Τσάτσου).
«Εἰς τὰ ἀρχεῖα τῆς Ἱερᾶς Ἀρχιεπισκοπῆς Ἀθηνῶν εὑρίσκονται ἐν συνόλῳ κατατεθειμέναι 377 αἰτήσεις Ἑβραίων, ἀμφοτέρων τῶν φύλων, προσελθόντων τότε διὰ τοὺς ἀνωτέρω ἐκτεθέντας λόγους, εἰς τὴν ὁρθοδοξίαν, ἐν αἷς 206 ἀνήκουσιν εἰς ἄνδρας καὶ 171 εἰς γυναῖκας. Ἐπίσης, ἡ καθ’ ἡμᾶς Ἱερὰ Άρχιεπισκοπὴ Ἀθηνῶν χρῆσιν ποιησαμένη τῆς ἐκκλησιαστικῆς οἰκονομίας, καὶ διὰ τὸ χαλεπὸν τῆς περιόδου ἐκείνης ἁπλουστεύσασα τὰς περὶ γάμου διατυπώσεις, ἐπέτρεψε τὴν τέλεσιν γάμων μεταξὺ Ἑβραίων καὶ Ἑλλήνων. Οὕτω ἐτέλεσαν γάμους συνολικῶς ἄνδρες μεν … γυναῖκες δε … ὡς τοῦτο ἐξάγεται ἐκ τῶν παρὰ τῇ Ἱερᾷ Ἀρχιεπισκοπῇ Ἀθηνῶν Μητρῶον Συνοικεσίων» (Έκθεση Αρχιεπισκοπής Αθηνών, 1966).
ΑΡΧΙΡΑΒΙΝΟΣ ΑΘΗΝΩΝ
ΗΛΙΑΣ ΜΠΑΡΖΙΛΑΪ (1891-1979)
Η εβραϊκή κοινότητα της Αθήνας
Ο εβραϊκός πληθυσμός της Αττικής (σύμφωνα με την απογραφή του 1928) δεν υπερέβαινε τα 1.800 άτομα. Αυξήθηκε τους πρώτους μήνες της κατοχής, όταν Θεσσαλονικείς και άλλοι εβραίοι από τη γερμανική ζώνη εγκαταστάθηκαν στην Αθήνα. Το 1943 οι εγγεγραμμένοι στην Ισραηλιτική Κοινότητα Αθηνών ήταν 3.000 και περί τους 4.000 οι εβραίοι πρόσφυγες από άλλες πόλεις.
Ο Αρχιραβίνος
Ο Ηλίας Μπαρζιλάι γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη. Ο πατέρας του, Πίνχας Μπαρζιλάι, ήταν και αυτός ραβίνος και πρόεδρος του Μπεθ Ντιν της Θεσσαλονίκης. Ο Μπαρζιλάι μορφώθηκε στην πόλη αυτή και υπηρέτησε στη συναγωγή Ιτάλια Χαδάς. Σπούδασε με υποτροφία στο πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ και εργάστηκε ως δάσκαλος και ραβίνος στο Βελιγράδι (1933-1934), ίσως για μικρό διάστημα στο Διδυμότειχο (1934) και έπειτα στο Τελ-Αβίβ (1934-1936). Στις αρχές του 1936 προσλήφθηκε από την Ισραηλιτική Κοινότητα Αθηνών λόγω της ευρυμάθειας και της πολυγλωσσίας του. Υπηρέτησε μέχρι το 1963, οπότε και παραιτήθηκε.
Ο Βισλιτσένι καλεί τον Μπαρζιλάι (21 Σεπτεμβρίου 1943)
«Με διέταξαν να πάω στη Γκεστάπο και όταν μπήκα εκεί, στην οδό Λουκιανού 14, με περικύκλωσαν πέντε Γκεσταπίτες ντυμένοι στα μαύρα που κρατούσαν πιστόλια και με διέταξαν να κάνω ό,τι μου πούνε χωρίς ερωτήσεις και δισταγμούς. Με διέταξαν να ετοιμάσω σε 12 ώρες λίστα όλων των εβραίων, με ονόματα, διευθύνσεις των σπιτιών τους (ξεχωριστά τους έλληνες από τους ξένους εβραίους), λίστα με τις περιουσίες τους, τις διευθύνσεις εργασιών τους, τα γραφεία της Κοινότητας και όλα τα συναφή και τους λογαριασμούς τους στις τράπεζες. Κατά την έξοδό μου από την Γκεστάπο τους υποσχέθηκα ότι όλα θα γίνουν όπως μου είπαν. Αυτό τους ησύχασε και με άφησαν ελεύθερο ως την επόμενη ημέρα.
Για εμένα εκείνη η νύχτα ήταν νύχτα δουλειάς. Παρά τον κίνδυνο της ζωής μου είχα να κάνω δύο πολύ σημαντικές δουλειές. Πρώτον, να κάψω όλα τα βιβλιάρια των νέων μελών που ήταν στην κοινότητα και δεύτερον να καλέσω σε συνέλευση στη συναγωγή όλους τους εβραίους και να τους εξηγήσω ότι πρέπει να αφήσουν αμέσως τα σπίτια τους, να σώσουν ό,τι μπορούν και να απομακρυνθούν, έτσι ώστε ούτε οι Γερμανοί ούτε οι Έλληνες γείτονες να μην ξέρουν πού είναι. Σ’ αυτούς που δεν ήρθαν, τηλεφώνησα και τους είπα μεταφορικά (για να μην καταλάβουν οι Γερμανοί) ότι «ο άρρωστος είναι πολύ βαριά και οι γιατροί προτείνουν να φύγει από την πόλη και να πάει στα βουνά».
«Εμφανίστηκα το πρωί στην Γκεστάπο και τους ενημέρωσα ότι δεν έφερα καμία λίστα μαζί μου. Ο αδίστακτος Βισλιτσένι θύμωσε και χτύπησε το χέρι του στο τραπέζι. Τότε έβγαλα και του έδωσα την επίσημη βεβαίωση της ειδικής γερμανικής αστυνομίας από το 1942 στην οποία έγραφε ότι οι διαρρήκτες μπήκαν στα γραφεία της Κοινότητας και έκλεψαν τα αρχεία [αφορά την επίθεση της ΕΣΠΟ]. Πρόσθεσα ότι από τότε δεν έγινε καινούργιο αρχείο και μέσα στις 12 ώρες που μου έδωσαν, δεν μπορούσα να θυμηθώ τα ονόματα όλων των μελών της Κοινότητας. Έτσι, μου έδωσαν επιπλέον 48 ώρες».
Στον αρχιεπίσκοπο και τον κατοχικό πρωθυπουργό
Αμέσως μετά, ο αρχιραβίνος πραγματοποίησε δύο επισκέψεις, συνοδευόμενος από μέλη της Κοινότητας. Η πρώτη ήταν στον αρχιεπίσκοπο Δαμασκηνό και η δεύτερη στον πρωθυπουργό Ράλλη. Από τον Δαμασκηνό ζήτησε βοήθεια και καταφύγιο στις εκκλησίες, ενώ από τον Ράλλη την παρέμβασή του. Ο Ράλλης έδωσε αόριστες υποσχέσεις και ο Δαμασκηνός προσφέρθηκε να διευκολύνει τη δραπέτευση στη Μέση Ανατολή, σε συνεργασία με τους Άγγλους. Είχε προσωπική φιλία με τον ραβίνο, αλλά του εξήγησε ότι οι Γερμανοί δεν επρόκειτο να σεβαστούν τους ναούς, οπότε δεν είχε νόημα να κρυφτούν οι εβραίοι σ’ αυτούς.
Ο Δαμασκηνός για τη σωτηρία των εβραίων της Αθήνας (Σεπτ. 1943)
Ο Δαμασκηνός προέβη σε διάβημα προς τον Altenburg, «προκειμένου να μην εφαρμοσθούν τα μέτρα εκτοπισμού για τους εβραίους των Αθηνών και των ελληνικών επαρχιών του νότου, οι οποίες είχαν περιέλθει υπό γερμανική διοίκηση μετά την συνθηκολόγηση της Ιταλίας». Ο Altenburg απάντησε ότι του ήταν τελείως αδύνατον να παρέμβει», διότι η διαταγή για την επέκταση των φυλετικών διωγμών προερχόταν από τον Adolf Eichmann. Ο Δαμασκηνός παρακάλεσε τον Altenburg να εξαιρεθούν από τον εκτοπισμό τουλάχιστον τα μικρά παιδιά και οι ανάπηροι πολέμου. Έλαβε μόνον παρελκυστικές υποσχέσεις. Τότε, ο Δαμασκηνός εξέδωσε απόρρητη εγκύκλιο προς όλες τις εκκλησίες, με την οποία παρακινούσε τους ιερείς και χριστιανούς να δώσουν κάθε βοήθεια στους κατατρεγμένους Εβραίους. Επίσης, ο γραμματέας του, Ιωάννης Γεωργάκης, ζήτησε εκ μέρους του από τους ιερείς και τις μονές να βοηθήσουν τους διωκόμενους.
Η απαγωγή
Ο ραβίνος ήρθε σε επαφή και με την Αντίσταση. Το ΕΑΜ ανέλαβε να βοηθήσει τους εβραίους που θα έβγαιναν στο βουνό. Σκηνοθετήθηκε αυθημερόν η «απαγωγή» του, η οποία έδωσε το σύνθημα για τη φυγή των εβραίων της Αθήνας, τουλάχιστον εκείνων που είχαν την οικονομική δυνατότητα να κρυφτούν με ψεύτικες ταυτότητες (ζώντας όμως χωρίς το δελτίο τροφίμων και νοικιάζοντας σπίτι χωρίς την προστασία του ενοικιοστασίου) ή να φύγουν εκτός Αθηνών.
Οι Γερμανοί στις 8 Οκτωβρίου 1943 εξέδωσαν διαταγή που υποχρέωνε όλους τους εβραίους να επιστρέψουν στα σπίτια τους και να δίνουν καθημερινά το παρών στην Κοινότητα επί ποινή θανάτου. Επίσης, κατέλαβαν τα γραφεία της Κοινότητας και προσπάθησαν να στήσουν κοινοτικό μηχανισμό για να παγιδέψουν όσους περισσότερους μπορούσαν. Καθώς ο χρόνος περνούσε χωρίς να συμβεί κάτι, ο φόβος υποχωρούσε. Αποτέλεσμα ήταν η παγίδευση περίπου 800 εβραίων στις 24 Μαρτίου 1944 και ο εκτοπισμός τους.
Στα βουνά
Με διαδοχικούς σταθμούς, η οικογένεια Μπαρζιλάι οδηγήθηκε από τους αντάρτες στο δυσπρόσιτο Κροκύλιο Φωκίδας, σε υψόμετρο 850 μέτρων. Με τη φροντίδα του ΕΑΜ, η οικογένεια έμεινε εκεί, περίπου έξι μήνες. Στη συνέχεια, μεταφέρθηκε στο Βελούχι και τέλος στο χωριό Πέτρινο της Καρδίτσας, κοντά στο αρχηγείο του ΕΛΑΣ, όπου έμεινε μέχρι την Απελευθέρωση. Σε επιστολές του από την «Ελεύθερη Ελλάδα» ο ραβίνος Μπαρζιλάι έγραφε τον Ιούνιο του 1944, ότι «η αρωγή του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ στο έργο της διάσωσης των εβραίων […] έχει υπάρξει σημαντική. [Οι] οργανώσεις του έχουν δώσει απτά δείγματα του πραγματικού τους πατριωτισμού, ανθρωπισμού και φιλοσημιτισμού».
ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ ΑΡΤΑΣ
ΣΠΥΡΙΔΩΝ ΓΚΙΝΑΚΑΣ (1871-1948)
Η εβραϊκή κοινότητα της Άρτας
Το 1881 (αμέσως μετά την ενσωμάτωση της Άρτας στο ελληνικό κράτος) η εβραϊκή κοινότητα είχε 617 μέλη (12% των κατοίκων). Το 1920 στην πόλη κατοικούσαν μόνον 325 εβραίοι, όλοι ελληνόφωνοι (4,3% των κατοίκων), ενώ το 1928 έφτασαν τους 389 (ποσοστό 4,8% των κατοίκων), αριθμός που πρέπει να διατηρήθηκε σταθερός ως τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Κατά τους κατοχικούς διωγμούς διέφυγαν 35 εβραίοι της Άρτας, έναντι 352 που συνελήφθησαν στις 24.3.1944 και μετά από βασανιστικό ταξίδι εκτοπίσθηκαν στην Πολωνία. Από αυτούς επέζησαν μόνον 25.
Ο ιεράρχης
Μητροπολίτης στην Άρτα από το 1912 μέχρι το θάνατό του το 1948 ήταν ο Σπυρίδων Γκινάκας. Ως διάκονος και ιερέας είχε υπηρετήσει σε μητροπόλεις της Ηπείρου και στο Πατριαρχείο Αλεξανδρείας.
Μέριμνα και παραμυθία
Σύμφωνα με την τοπική παράδοση, που καταγράφει ο Κ. Τσιλιγάννης, μετά την ανακοίνωση των περιοριστικών μέτρων που έλαβαν οι Γερμανοί στην πρώην ιταλική ζώνη κατοχής (4.10.1943), ο μητροπολίτης Σπυρίδων έκανε διάβημα υπέρ των εβραίων στις γερμανικές αρχές. Μετά την απόρριψη του διαβήματος συνέστησε στους εβραίους της πόλης να δραπετεύσουν στα γύρω χωριά, αλλά λίγοι τον άκουσαν.
Μαρτυρία
Ένας εκ των διαδόχων του, ο μητροπολίτης Ιγνάτιος Γ΄, διατύπωσε ως εξής την τοπική παράδοση για τις σχέσεις του Σπυρίδωνος με την εβραϊκή κοινότητα:
«Δέν θά ἦτο ὑπερβολή, ἂν τις εἴπη ὅτι ὁ ἀείμνηστος οὗτος Μητροπολίτης εἶχε τοὺς ἑβραίους ὑπὸ τὴν σκέπην καὶ προστασίαν του εἰς βαθμὸν ἀνώτερον τῶν χριστιανῶν. Συνεμμερίζετο τὴν ἀδυναμίαν τοῦ γένους ἐν τοῖς χαλεποῖς ἐκείνοις καιροῖς καὶ κατέβαλεν ὑπερανθρώπους προσπαθείας, ἵνα μὴ θιγῶσιν οὐδ’ ἐπ’ ἐλάχιστον. Εἶχεν ἄλλως τε καὶ ἐπὶ τῶν προπολεμικῶν ἐτῶν λίαν ἀγαθάς σχέσεις ἀνταποδίδων καὶ οἴκοι τὰς ἐπισκέψεις κατὰ τὰς ἑορτάς».
ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΟΣ
ΙΩΑΚΕΙΜ ΑΛΕΞΟΠΟΥΛΟΣ (1873-1959)
Ο ιεράρχης
Ο Ιωακείμ Αλεξόπουλος σπούδασε θεολογία στα Πανεπιστήμια Αθηνών και Georgetown υπηρέτησε ως εφημέριος στις Η.Π.Α. και το 1923 χειροτονήθηκε επίσκοπος Βοστόνης. Το 1931 εκλέχθηκε μητροπολίτης Φωκίδας. Το 1935 μετατέθηκε στη Μητρόπολη Δημητριάδος, όπου αντιμετώπισε οξυμένα προβλήματα, εκκλησιαστικά και κυρίως κοινωνικά, τα οποία επιδεινώθηκαν στην περίοδο της κατοχής. Σαράντα χρόνια μετά το θάνατό του (1998) αναγνωρίστηκε ως «Δίκαιος των Εθνών».
Μέριμνα και παραμυθία
«Ὁ ἀρχιραββῖνος ἔσπευσε μετὰ τὴν ἔξοδόν του ἀπὸ τὸ γερμανικὸν φρουραρχεῖον πρὸς συνάντησίν μου εἰς τὴν Μητρόπολιν. Μοῦ ἐζήτησεν ἐπιμόνως νὰ πληροφορηθῶ ὑπευθύνως καὶ ἐξ ἀπολύτως ἐγκύρων γερμανικῶν πηγῶν, τὰς πραγματικὰς προθέσεις τῶν Γερμανῶν (…) Ἐσκέφθην ἀμέσως τὸν Γερμανὸν πρόξενον Ἔλμουτ Σέφελ (…) ἡ προφορικὴ ἀπάντησις τοῦ ὁποίου ἦταν λακωνικὴ καὶ τελεσίδικος «νὰ φύγουν γρήγορα ἐκ τῆς πόλεως πρὸ τῆς λήξεως τῆς δοθείσης προθεσμίας». Τὸν συνεβούλευσα καὶ ἐγὼ μὲ τὴν σειράν μου τὰ ἴδια καὶ τοῦ ἐπέδωσα συστατικὸν ἔγγραφον ἀπευθυνόμενον πρὸς τοὺς κατοίκους τῶν χωριῶν, τὴν Άντίστασιν καὶ τοὺς ἱερεῖς νὰ τὸν βοηθήσουν ἐν παντί».
Φύλαξη απαγορευμένων αντικειμένων
«Τὴν αὐτὴν ἡμέραν, ὡς καὶ τὴν ἑπομένην, μερικοὶ Ἰσραηλῖται συμπολῖται μας μοῦ ἔφεραν νὰ τοὺς φυλάξω πολύτιμα πράγματά των ἠσφαλισμένα εἰς μεταλλικὰ κυτία. Διέσωσα τοὺς μικροὺς αὐτοὺς θησαυροὺς κρυμμένους ὄπισθεν τῶν βιβλίων τῆς βιβλιοθήκης μου καὶ ἀκόμη ἐντὸς τῆς μεταλλικῆς θήκης ἔνθα ἐτοποθέτουν τὴν ἀρχιερατικὴν μου μίτρα. Ὅταν ἐπανῆλθον, μὲ δάκρυα εὐγνωμοσύνης καὶ χαρᾶς καὶ τὰ παρέλαβον, μοὶ προσέφεραν ἰδιαιτέραν συγκίνησιν».
«Δὲν ἠμέλησα ἐπίσης νὰ ἀπευθύνω τὴν 6.11.1944 δημοσίαν διὰ τοῦ Τύπου ἀνακοίνωσιν. ‘’Οἱ συμπολῖται μας Ἰσραηλῖται ἐπιστρέφουν ἀπὸ τὰ χωριά. Τὰ βιβλία ὅμως τῆς συναγωγῆς καὶ τοῦ ἀρχιραββίνου δὲν ὑπάρχουν. Ὅσοι ἔτυχε νὰ ἔχουν τοιαῦτα βιβλία γραμμένα εἰς τὴν ελληνικήν ἢ ἑβραϊκὴν παρακαλοῦνται νὰ τὰ ἐπιστρέψουν εἰς τὸν ἀρχιραββῖνον (ὁδὸς Παλαιστίνης 8), καθὼς καὶ φύλλα ἀκόμη κομμένα ἀπὸ βιβλία ἰδικά των. Ἐπίσης καὶ ὅσοι ἔχουν ροῦχα, ἔπιπλα ἢ ἄλλα πράγματα νὰ τὰ ἐπιστρέψουν εἰς τοὺς δικαιούχους διὰ νὰ ζήσουν κι ἐκεῖνοι τώρα ποὺ ἀπεκτήσαμεν ὅλοι τὴν ἐλευθερίαν τῆς πατρίδος μας’’».
ΑΡΧΙΡΑΒΙΝΟΣ ΒΟΛΟΥ
ΜΩΫΣΗΣ ΠΕΣΣΑΧ (1869-1955)
Η εβραϊκή κοινότητα Βόλου
Το 1928 κατοικούσαν στο Βόλο 1.071 εβραίοι (2% του πληθυσμού), που είχαν μειωθεί σε 872 ως τον Σεπτέμβριο του 1943. Οι περισσότεροι επιβίωσαν του Ολοκαυτώματος χάρη στην αποφασιστικότητα του αρχιραβίνου Πέσσαχ, τη συνδρομή του Μητροπολίτη Ιωακείμ, την υποστήριξη της Αντίστασης και την αλληλεγγύη των χριστιανών της περιοχής. Στις 25 Μαρτίου 1944 οι Γερμανοί συνέλαβαν και εκτόπισαν μόνον 130 άτομα.
Ο αρχιραβίνος
Ο Μωϋσής Πέσαχ ήταν γιος του ραβίνου της Λάρισας και αρχιραβίνου της παλαιάς Ελλάδας Συμεών Πέσαχ (1815-1893). Διορίστηκε το 1892 δάσκαλος στην εβραϊκή ιερατική σχολή του Βόλου, της οποίας έγινε διευθυντής το 1906. Το 1946 εξελέγη πρόεδρος του Μπεθ Ντιν Ελλάδος. Άσκησε τα καθήκοντα του αρχιραβίνου μέχρι το θάνατό του, το 1955. Δύο έτη αργότερα πραγματοποιήθηκε εκταφή και οριστική ταφή του στο Λόφο των Σοφών, στο Ισραήλ.
Η 30ή Σεπτεμβρίου 1943
Την Πέμπτη, πρώτη ημέρα του Ροσς Ασσανά του έτους 5704 (30 Σεπτεμβρίου 1943) ο αρχιραβίνος Πέσαχ έλαβε επείγουσα εντολή παρά την ιερότητα της ημέρας-να παρουσιαστεί στο δήμαρχο, όπου πληροφορήθηκε ότι οι αρχές Κατοχής είχαν διατάξει την κατάρτιση καταλόγου των εβραίων του Βόλου, η ολοκλήρωση της οποίας καθυστερούσε, μετά από απόρρητη εντολή του δημάρχου Νικόλαου Σαράτση, ώστε να δοθεί στους εβραίους χρόνος να δραπετεύσουν. Ο δήμαρχος «μου συνέστησε να παρουσιασθώ στον Γερμανό διοικητή για να πληροφορηθώ περί τίνος επρόκειτο». Ο διοικητής έκανε στον αρχιραβίνο δριμείες παρατηρήσεις γιατί είχε καθυστερήσει και τον διέταξε να επανέλθει νωρίς το πρωί της επομένης.
Η προσφυγή στον «άλλο ποιμένα»
«Χωρίς να χάσω διόλου καιρό, έτρεξα στον μητροπολίτη, τον σεβασμιώτατο κ. Ιωακείμ, ιεράρχη με ευρύτατες αντιλήψεις και ευγενή αισθήματα». Οι δυο τους επικοινώνησαν και με τον νομάρχη Ιωάννη Πανταζίδη. «Και οι τρεις συζητήσαμε πάνω σε τούτη την κατάσταση.
Παρεκάλεσα τους εκλεκτούς συνομιλητάς μου να καταστήσουν γνωστό σε όλους τους κατοίκους των χωρίων της περιοχής, να επιφυλάξουν καλήν υποδοχήν σε όλους τους εβραίους που θα τους ζητούσαν άσυλο και να τους παράσχουν, σε κάθε περίπτωση, βοήθεια και προστασία. Ελήφθησαν αμέσως όλα τα μέτρα για να ικανοποιηθεί το αίτημά μου. Ο σεβασμιώτατος κ. Ιωακείμ μου επέδωκεν ιδιοχείρως ένα συστατικό γράμμα για τα όργανα της αντιστάσεως».
«Ἐν Βόλῳ τῇ 28ῃ Σεπτεμβρίου 1943. Άγαπητοί μου ἐν Κυρίῳ. Συνιστῶ θερμῶς τὸν ἐπιφέροντα τὸ παρὸν διδάσκαλον καὶ παρακαλῶ πάντα ἀδελφόν ὁ ὁποῖος θὰ τὸν συναντήση, νὰ τὸν ἀκούση μετὰ προσοχῆς καὶ εὐμενείας καὶ νὰ τοῦ παράσχῃ πᾶσαν διευκόλυνσιν δι’ ὅ,τι ἤθελεν χρειασθῆ διὰ τὴν ζωὴν αὐτοῦ καὶ τοῦ ποιμνίου του, διὰ νὰ μὴν πέσουν θύματα τῆς παρούσης δυσκόλου καταστάσεως. Ὁ Δημητριάδος Ἰωακείμ».
(Το κείμενο της επιστολής του μητροπολίτη Ιωακείμ για την παροχή βοήθειας στον αρχιραβίνο Μωυσή Πέσαχ).
Ο αρχιραβίνος στο «βουνό»
Μαχητές της Αντίστασης οδήγησαν τον αρχιραβίνο και την οικογένειά του σε χώρο ελεγχόμενο από τον ΕΛΑΣ. Η δραπέτευσή του, που έμοιαζε σαν απαγωγή, έδωσε το σύνθημα γενικής φυγής των εβραίων του Βόλου. Από το Πήλιο ο αρχιραβίνος εξέδωσε διακήρυξη προς τους εβραίους της Ελλάδας και τους προέτρεψε να πυκνώσουν τις τάξεις της εθνικής αντίστασης, και στη συνέχεια έκκληση βοήθειας προς τους εβραίους της Αγγλίας. Μοιράστηκε τη ζωή των ανταρτών μέχρι το τέλος της Κατοχής. Η σύζυγός του πέθανε από τις κακουχίες.
ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ ΔΙΔΥΜΟΤΕΙΧΟΥ
ΙΩΑΚΕΙΜ ΣΙΓΑΛΑΣ (1881-1965)
Οι εβραίοι του Διδυμότειχου
Η εβραϊκή κοινότητα του Διδυμοτείχου αριθμούσε 740 μέλη το 1928 (8,5% των κατοίκων). Εν όψει της εισόδου των Γερμανών στην πόλη, αρκετοί εβραίοι πέρασαν τον Έβρο, μεταξύ των οποίων και ο ραβίνος Αλκαμπές. Οι περισσότεροι, όμως, προτίμησαν να μείνουν στον τόπο τους, με αποτέλεσμα να χάσουν τη ζωή τους στο Μπίρκεναου, όπου και μεταφέρθηκαν βίαια στις 5.5.1943.
Ο ιεράρχης
Από το 1928 ως το 1957 μητροπολίτης Διδυμοτείχου και Ορεστιάδος ήταν ο Ιωακείμ Σιγάλας (1881-1965). Είχε διατελέσει (ως τιτουλάριος επίσκοπος Απολλωνιάδος) τοποτηρητής του μητροπολιτικού θρόνου στην Κερασούντα, όπου συνελήφθη από τις τουρκικές αρχές και μετά βίας διέφυγε τον θάνατο. Νεότερος είχε ασκήσει ιερατικό έργο υπό τον Πελαγωνείας Ιωακείμ, στις δυσχερείς συνθήκες του Μακεδονικού Αγώνα.
Μέριμνα και παραμυθία
Όταν εκδόθηκε διαταγή για τη συγκέντρωση των εβραίων του Διδυμοτείχου με σκοπό τον εκτοπισμό τους (4.5.1943), ο Ιωακείμ παρενέβη στις γερμανικές αρχές και παρακάλεσε για την «ἀποφυγὴν οἱασδήποτε σκληρότητος καὶ ἀπανθρώπου μεταχειρίσεως τούτων».
Κατά την ημέρα της μεταφοράς των εβραίων της πόλης από τη συναγωγή στο σιδηροδρομικό σταθμό (5.5.1943), ο Ιωακείμ βρέθηκε σκόπιμα στο δρόμο τους και «προέπεμψεν αὐτοὺς δακρύων, εὐχηθεὶς ‘καλὴν τύχην’, οὗτοι δὲ κλαίοντες ἀπεχαιρέτουν αὐτόν, ὁδηγούμενοι, φεῦ, εἰς τὸν τόπον τοῦ μαρτυρίου των» (αφήγηση του διαδόχου του).
Μαρτυρία
Ένας από τους ελάχιστους επιζώντες εβραίους του Διδυμοτείχου, ο γιατρός Μάρκος Ναχόν, γράφει: Αὐτὴν τὴν στιγμὴν καὶ δῆθεν κατὰ τύχην, ο Μητροπολίτης μὲ τὸ μεγάλο του θάρρος, ποὺ δὲν τοῦ ἔλειψε ποτέ, διέρχεται τὴν ἰσραηλιτικὴν συνοικίαν. Κανεὶς δὲν ἀπατᾶται διὰ τὸν πραγματικὸν σκοπὸν τοῦ περιπάτου του. Οἱ Ἰσραηλῖται καταλαβαίνουν καλὰ ὅτι κατέβηκε εἰς τὴν πόλιν διὰ νὰ τοὺς ἀποχαιρετήση καί νὰ τοὺς δείξη τὴν συμπάθειάν του. Πολλοί εἰς ἔνδειξιν εὐχαριστήσεως τοῦ φιλοῦν διὰ τελευταίαν φορὰν τὸ χέρι.
Μάρκος Ναχόν, Μπίρκεναου: Τὸ στρατόπεδον τοῦ θανάτου, Θεσσαλονίκη 1991.
ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
ΓΕΝΝΑΔΙΟΣ ΑΛΕΞΙΑΔΗΣ (1868-1951)
Η κοινότητα των εβραίων της Θεσσαλονίκης
Από το 1912 (οπότε η πόλη εντάχθηκε στο ελληνικό κράτος) ως το 1940 ο αριθμός των εβραίων της πόλης μειώθηκε από 75.000 σε 50.000 περίπου, λόγω μετανάστευσης, κυρίως στη Γαλλία και την Παλαιστίνη. Η πληθυσμιακή ανταλλαγή Ελλάδας και Τουρκίας πολλαπλασίασε τον χριστιανικό πληθυσμό της Θεσσαλονίκης. Έτσι, από 50% του συνόλου το 1912, οι εβραίοι της Θεσσαλονίκης έφταναν μόλις το 20% το 1940. Επιπλέον, λόγω του αστικού ανασχεδιασμού μετά την πυρκαγιά του 1917, πολλές εβραϊκές οικογένειες έμειναν άστεγες. Το 1940 οι περισσότεροι εβραίοι κατοικούσαν συγκεντρωμένοι σε συγκεκριμένες περιοχές ειδικώς το 40% κατοικούσε σε απομονωμένες συνοικίες που είχε δημιουργήσει η Ισραηλιτική Κοινότητα για τους άστεγους. Οι νεότεροι διδάσκονταν στα σχολεία την ελληνική γλώσσα, αλλά η πλειονότητα ήταν γλωσσικά αποκομμένη, διότι μιλούσε μόνον την εβραιοϊσπανική.
Ο διωγμός
Στη διετή περίοδο Απριλίου 1941-Μαρτίου 1943 λήφθηκαν στη Θεσσαλονίκη αντισημιτικά μέτρα σε διαδοχικές φάσεις: (α) Ο έλεγχος της Ισραηλιτικής Κοινότητας από τις αρχές Κατοχής. (β) Η απέκδυση των εβραίων από χρηματική ρευστότητα και η καταλήστευσή τους, με την επιβολή αναγκαστικής εργασίας. (γ) Η αντικατάσταση του διορισμένου πρόεδρου από τον αρχιραβίνο (δ) η ταυτόχρονη έναρξη της αποδόμησης του εβραϊκού νεκροταφείου, καθώς και η διάθεση των υλικών του για οικοδομικά έργα. (ε) Η εκδίωξη των εβραίων από το κέντρο της πόλης, η συγκέντρωσή τους στις συνοικίες, η χρήση του διακριτικού κίτρινου αστεριού, η απαγόρευση κυκλοφορίας, χρήσης δημόσιας συγκοινωνίας και τηλεφώνων, η διαγραφή τους από επιμελητήρια, συλλόγους κ.λπ. (στ) Τέλος, η σταδιακή εκτόπισή τους στο Άουσβιτς από τις 15.3.1943.
Ο ιεράρχης
Ο από Ρόδου Γεννάδιος Αλεξιάδης εκλέχθηκε το 1912 μητροπολίτης Θεσσαλονίκης, θρόνο που διατήρησε μέχρι το θάνατό του, το 1951. Το 1969 ανακηρύχθηκε «Δίκαιος των Εθνών». Υπήρξε από τους πρώτους που αναγνώρισε το δικαίωμα για την ίδρυση εβραϊκής εθνικής εστίας. Στην αιχμή των αντισημιτικών επεισοδίων του 1931, ζήτησε από τους ιερείς να κηρύξουν από άμβωνος την ειρηνική συμβίωση με τους εβραίους, ενώ αποδοκίμασε τις επιθέσεις κατά των εβραϊκών συνοικισμών ως πράξη βάρβαρη και αντιχριστιανική. Όταν μετά την κατάληψη της Θεσσαλονίκης από τους Γερμανούς ο αρχιραβίνος Κόρετς συνελήφθηκε και εκτοπίστηκε στη Βιέννη, ο Γεννάδιος συνέταξε επιστολή, με θετικά σχόλια για τον εκτοπισθέντα.
Μέριμνα και παραμυθία
Όταν στις 5 Μαρτίου 1943 το γκέτο του Βαρώνου Χιρς περιφράχτηκε και ο αρχιραβίνος Κόρετς πληροφορήθηκε ότι οι εβραίοι επρόκειτο να εκτοπιστούν στην Πολωνία, ο Γεννάδιος απευθύνθηκε αμέσως στον πολιτικό σύμβουλο του στρατιωτικού διοικητή, Max Merten, και ζήτησε να μην πραγματοποιηθεί ο εκτοπισμός. Ο Μέρτεν όμως, απάντησε ότι οι διαταγές ήταν ανέκκλητες. Πιθανότατα ο Γεννάδιος επέδωσε και επιστολή, αντίγραφο σχεδίου της οποίας εντοπίστηκε στα αμερικανικά αρχεία. Τόνιζε ότι οι περισσότεροι εβραίοι ήταν νομιμόφρονες φτωχοί ή άποροι βιοπαλαιστές, που αν εκτοπίζονταν θα πέθαιναν οι περισσότεροι λόγω της μεγάλης φτώχειας. Ο λιμός του 1941-42 είχε προξενήσει αναλογικώς περισσότερα θύματα στον εβραϊκό πληθυσμό ελλείψει σχέσεων με την ύπαιθρο.
Τον Απρίλιο του 1943 ο Γεννάδιος μεσολάβησε για να πραγματοποιηθεί η άκαρπη συνάντηση του Ιωάννη Ράλλη που είχε μόλις αναλάβει πρωθυπουργικά καθήκοντα (7.4.1943) με τον αρχιραβίνο Κόρετς, το μόνο αποτέλεσμα της οποίας ήταν η καθαίρεση του τελευταίου.
Επίσης, ο Γεννάδιος μεσολάβησε στις αρχές Κατοχής και για μεμονωμένες περιπτώσεις εβραίων οι οποίοι φέρονταν να είχαν βαφτιστεί χριστιανοί.
ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ ΘΗΒΩΝ & ΛΕΒΑΔΕΙΑΣ
ΣΥΝΕΣΙΟΣ ΦΙΛΙΠΠΙΔΗΣ (1868-1944)
Η εβραϊκή κοινότητα Θηβών
Παρά το πλούσιο μεσαιωνικό εβραϊκό παρελθόν της Θήβας που καταγράφουν ο Βενιαμίν ο εκ Τουδέλης και άλλες πηγές, το 1928 στην πόλη αυτήν κατοικούσαν μόνον δύο εβραίοι, σύμφωνα με την πληθυσμιακή απογραφή.
Ο ιεράρχης
Μητροπολίτης Θηβών και Λεβαδείας επί 32 έτη (1912 έως 27/2/1944) διατέλεσε ο Συνέσιος Φιλιππίδης (1868-1944). Τον διαδέχθηκε από 9/4/44 ο Πολύκαρπος Κουτσουπίδης (1893-1968), ο οποίος ως αρχιμανδρίτης είχε μακρά προϋπηρεσία στη Μητρόπολη Θηβών.
Μέριμνα και παραμυθία
Οι δύο εβραϊκές οικογένειες της πόλης διευκολύνθηκαν να φυγαδευτούν από τη Θήβα και να κρυφτούν. Έτσι επιβίωσαν. Μετά τον πόλεμο, δύο μέλη της μιας οικογένειας ασπάστηκαν το χριστιανισμό. Η άλλη οικογένεια, του δικαστικού Σιακκή, προερχόταν από την Ανατολική Μακεδονία, από την οποία και διασώθηκε χάρη στη μεσολάβηση της Μητρόπολης Θεσσαλονίκης.
Η αναγνώριση
Σύμφωνα με μαρτυρία του μητροπολίτη Δωρόθεου του από Παραμυθίας (ο οποίος κατείχε το μτροπολιτικο θρόνο Θηβών και Λεβαδιάς στην περίοδο 1957-1966), κατά την περίοδο της Κατοχής στην πόλη «διέμενον δύο ἑβραϊκαὶ οἰκογένειαι, τοῦ Ἐφέτου Χισκιᾶ Σιακκῆ καί τοῦ Ἠλία Λεβῆ, πρός τάς ὁποίας καὶ παρεσχέθη πᾶσα βοήθεια καὶ συνδρομή, εἰς τρόπον ὥστε αὗται νὰ ἐπιζήσωσι κατὰ τὰ χαλεπὰ ἔτη τῆς γερμανικῆς κατοχῆς».
ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ ΖΑΚΥΝΘΟΥ
ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ (1890-1958)
Η εβραϊκή κοινότητα της Ζακύνθου
Το 1943 ο εβραϊκός πληθυσμός της Ζακύνθου ήταν 275 άτομα, τα οποία δεν είχαν αντιμετωπίσει ιδιαίτερα προβλήματα στη διάρκεια της ιταλικής Κατοχής. Η καταγραφή τους από τους Γερμανούς επιχειρήθηκε στα τέλη Δεκεμβρίου 1943. Χάρη όμως στη στάση του μητροπολίτη, του δημάρχου και των κατοίκων του νησιού οι εβραίοι της Ζακύνθου δεν εκτοπίστηκαν, περίπτωση σπανιότατη στην κατεχόμενη Ευρώπη.
Ο ιεράρχης
Το 1934 μητροπολίτης Ζακύνθου εκλέχτηκε ο αρχιγραμματέας της Ιεράς Συνόδου, Χρυσόστομος Δημητρίου, διδάκτωρ θεολογίας με ειδικές σπουδές στο Μόναχο. Από την έναρξη της αρχιερατείας του έδειξε φιλική στάση προς τους εβραίους του νησιού, με αποτέλεσμα να επικριθεί από φανατικούς ομόθρησκούς του. Στη διάρκεια της ιταλικής Κατοχής ανέπτυξε φιλανθρωπική δράση και πέτυχε την αποφυλάκιση κρατουμένων. Συνελήφθη και εκτοπίστηκε στην Αθήνα για ένα χρόνου. Επέστρεψε στην έδρα του στις 23.11.1943, αφού η Ζάκυνθος είχε περιέλθει στους Γερμανούς. Λόγω της γερμανομάθειάς του είχε άμεση επικοινωνία με τις αρχές του νησιού.
Μέριμνα και παραμυθία
Στα τέλη Δεκεμβρίου 1943 ο δήμαρχος Λουκάς Καρρέρ έλαβε από τους Γερμανούς την εντολή να παραδώσει κατάλογο των εβραίων της Ζακύνθου. Ακολούθησε συνάντηση του στρατιωτικού διοικητή με τον Χρυσόστομο, τον Καρέρ και τον πρόεδρο της Ισραηλιτικής Κοινότητας Μωϋσή Γκανή, οι οποίοι ισχυρίστηκαν ότι οι περισσότεροι εβραίοι είχαν ήδη φύγει από το νησί λόγω του πολέμου και των βομβαρδισμών. Ο διοικητής Lütt διέταξε τη λήψη άμεσων μέτρων καθημερινού ελέγχου των εβραίων και απαίτησε να του παραδοθεί αμέσως ο κατάλογός τους. Τότε, ο Χρυσόστομος του παρέδωσε έγγραφο που περιλάμβανε μόνον δύο ονόματα: Το δικό του και του δημάρχου.
Λέγεται ότι ο Χρυσόστομος απέστειλε και ένα τηλεγράφημα στον Χίτλερ, με το οποίο του υπενθύμισε ότι είχαν συναντηθεί στο Μόναχο και τον διαβεβαίωσε ότι οι «εβραίοι της Ζακύνθου ανήκαν στο ποίμνιό του» και ότι ήταν τελείως ακίνδυνοι, καθώς και ότι επακολούθησε διαταγή να παραμείνουν οι εβραίοι στη Ζάκυνθο, με την ευθύνη του μητροπολίτη και του δημάρχου. Η διαταγή δεν διασώθηκε, ούτε αντίγραφό της.
Ο Μωϋσής Γκανή
Ο πρόεδρος Μωϋσής Γκανή ανακοίνωσε στα μέλη της Κοινότητάς του ότι ο ίδιος επρόκειτο να κρυφτεί και τα παρότρυνε να πράξουν κατά συνείδηση. Τα δύο τρίτα των μελών δραπέτευσαν στα χωριά· στην πόλη του Ζακύνθου παρέμειναν οι γηραιότεροι και φτωχότεροι. Μερικοί πήγαιναν κρυφά τα βράδια της Παρασκευής και τελούσαν λειτουργία στη συναγωγή, με καλυμμένα τα παράθυρα και όσο πιο αθόρυβα ήταν δυνατόν. Το γεγονός αυτό, όσο και το ότι δεν συντάχθηκε τελικά κατάλογος των εβραίων μέχρι το καλοκαίρι του 1944, είναι σαφείς ενδείξεις ότι ο Lütt δεν διακατεχόταν από αντιεβραϊκό ζήλο.
Ανατροπή
Τον Αύγουστο του 1944 έφτασε στη Ζάκυνθο νέος στρατιωτικός διοικητής, που όχι μόνον αντικατέστησε τον Lütt, αλλά και τον έθεσε υπό κράτηση, σκοπεύοντας να εκτοπίσει τον εβραϊκό πληθυσμό. Ο Χρυσόστομος τον διαβεβαίωσε ότι οι εβραίοι είχαν ήδη εγκαταλείψει την πόλη, αλλά εκείνος απαίτησε από τον δήμαρχο Καρρέρ, με απειλή κατά της ζωής του, να παρουσιαστούν όλοι την επόμενη ημέρα. Τότε δόθηκε το σύνθημα της φυγής όσων εβραίων είχαν απομείνει στην πόλη, ενώ ο δήμαρχος εγκατέλειψε αμέσως το νησί. Ο νέος διοικητής ζήτησε να πλεύσουν στη Ζάκυνθο τρία ιστιοφόρα πλοία για να πραγματοποιηθεί ο εκτοπισμός. Τελικά, τα πλοία χρησιμοποιήθηκαν από τους ίδιους τους Γερμανούς για να αποχωρήσουν από το νησί στις 12.9.1944. Έτσι, γλίτωσαν οι εβραίοι της Ζακύνθου.
ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ
ΣΠΥΡΙΔΩΝ ΒΛΑΧΟΣ (1873-1956)
Η εβραϊκή κοινότητα των Ιωαννίνων
Το 1928 η παλαιότατη και άλλοτε πολυπληθής εβραϊκή κοινότητα των Ιωαννίνων αριθμούσε 1.963 μέλη (9% των κατοίκων). Στις 25.3.1944 εκτοπίστηκαν 1.850 μέλη της κοινότητας. Επέζησαν, συμπεριλαμβανομένων και όσων είχαν αποφύγει τον εκτοπισμό, μόνον 163.
Ο ιεράρχης
Από το 1916 ως το 1949 μητροπολίτης Ιωαννίνων ήταν ο Σπυρίδων Βλάχος (1873-1956), που είχε διακριθεί στον αυτονομιστικό αγώνα των Βορειοηπειρωτών. Διαδραμάτισε ενεργό ρόλο για τη συνθηκολόγηση του ελληνικού στρατού μετά τη γερμανική επίθεση, ώστε να αποφευχθεί η αιχμαλωσία του. Το 1949 εκλέχθηκε αρχιεπίσκοπος Αθηνών.
Μέριμνα και παραμυθία
Μετά τον εκτοπισμό των εβραίων των Ιωαννίνων επακολούθησε λεηλασία της κινητής περιουσίας τους. Ο μητροπολίτης Σπυρίδων φρόντισε να συγκεντρωθούν οι κύλινδροι του Νόμου και άλλα λειτουργικά αντικείμενα από την Παλιά Συναγωγή και τα διαφύλαξε στο κτίριο της Μητρόπολης. Επίσης, φρόντισε να συγκεντρωθούν οι ραπτομηχανές από τα εβραϊκά σπίτια, ώστε να είναι στη διάθεση των ιδιοκτητών τους όταν θα επέστρεφαν. Καθώς οι απώλειες ήταν μεγάλες, μερικές ραπτομηχανές παρέμειναν αδιάθετες, πίσω από τη συναγωγή των Ιωαννίνων, για πολλά χρόνια. Ο μητροπολίτης Σπυρίδων και ο δήμαρχος Δημήτριος Βλαχλείδης απέτρεψαν την καταστροφή της Παλαιάς Συναγωγής των Ιωαννίνων από τους Γερμανούς, με το πρόσχημα ότι θα τη χρησιμοποιούσαν ως δημόσια βιβλιοθήκη. Στους δύο άντρες αποδόθηκε η δέουσα τιμή με την αναγραφή των ονομάτων τους σε μαρμάρινη πλάκα που τοποθετήθηκε στη συναγωγή.
Μαρτυρία
«Δεν διαφεύγει ημίν(…)το γεγονός της διαφυλάξεως εις την εν Ιωαννίνοις Ιεράν Μητρόπολιν, ης ηγείτο ως Μητροπολίτης μέχρι της τελευταίας εκλογής εις Αρχιεπίσκοπον η Υ.Μ., των κυλίνδρων της Ιεράς ημών Βίβλου και λοιπών ειδών της αυτόθι Ιεράς Συναγωγής, παραδοθέντων μετά την απελευθέρωσιν εκ μέρους της Υμετέρας Μακαριότητος εις τους ελαχίστους διασωθέντας Ισραηλίτας, δι’ ας αγαθοεργίας ευχαριστούμεν Ταύτην εξ όλης της καρδίας ημών.» Απόσπασμα επιστολής του Αρχιραβίνου Μωυσή Πέσαχ (10.6.1949) (Φωτεινή Κωνσταντοπούλου, Θάνος Βερέμης, Οι Έλληνες Εβραίοι. Στοιχεία της ιστορίας τους μέσα από διπλωματικά και ιστορικά έγγραφα του Υπουργείου Εξωτερικών, Αθήνα 1998, σ. 415).
ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ ΚΕΡΚΥΡΑΣ ΚΑΙ ΠΑΞΩΝ
ΜΕΘΟΔΙΟΣ ΚΟΝΤΟΣΤΑΝΟΣ (1881-1972)
Η εβραϊκή κοινότητα της Κέρκυρας
Το 1928 απογράφηκαν στην Κέρκυρα 1.819 εβραίοι (5,32% των κατοίκων). Η εκτόπισή τους στην Πολωνία άρχισε στις 9 Ιουνίου 1944 και ολοκληρώθηκε στις 17 του ίδιου μήνα. Το ΕΑΜ είχε προτείνει να φυγαδευτούν οι εβραίοι της πόλης στα χωριά, αλλά οι ηγέτες της κοινότητας δεν συμφώνησαν, εκτιμώντας ότι οι πληροφορίες για επικείμενη εκτόπιση ήταν εκφοβιστικές. Εκτοπίσθηκαν 1.795 άτομα. Επέζησαν μόνον 187.
Ο ιεράρχης
Μητροπολίτης Κερκύρας και Παξών ήταν ο Μεθόδιος Κοντοστάνος, καταγόμενος από την Κέρκυρα στην καταγωγή. Ως αρχιμανδρίτης είχε υπηρετήσει στη Χαλκίδα και την Αττική. Ενθρονίστηκε στις 24.11.1942.
Μέριμνα και παραμυθία
Στις 2.6.1944 ο Μεθόδιος διαμαρτυρήθηκε στον νομάρχη, για την «ἀδικίαν καὶ ἐκμετάλλευσιν τῶν ἀτυχιῶν καὶ δοκιμασιῶν» επτά εβραίων μεταφορέων, οι οποίοι είχαν αποκλεισθεί «ἐκ τῆς ἐργασίας τῆς ὑπὸ τοῦ συλλόγου κομιστῶν παρεχομένης (…) Φρονοῦμεν ὅτι τὸ τοιοῦτον εἶναι μεγάλο ἀδίκημα, προσγινόμενον εἰς Ἕλληνας πολίτας παρ’ Ἕλληνος πολίτου». Στο ημερολόγιό του, ο Μητροπολίτης σημείωσε: «Κατὰ τὴν αὐτὴν ἡμέραν παρουσιάσθην εἰς τὸν Γερμανὸν στρατιωτικὸν Διοικητὴν κ. Jaeger καὶ τοῦ εἶπα ὅτι εἶναι καὶ ἀπάνθρωπον καὶ ἄδικον νὰ ἀποκλεισθοῦν οἱ ὡς ἄνω Ἰσραηλῖται ἐκ τῆς ἐργασίας. Διότι εἰς τὴν Ἑλλάδα ὡς πολῖται Ἕλληνες, δὲν ἔχουν καμμίαν ἐξαίρεσιν».
Όταν ανακοινώθηκε η διαταγή συγκέντρωσης των εβραίων της Κέρκυρας, ο Μεθόδιος παρουσιάστηκε και πάλι στον Jaeger και παρακάλεσε να μην εκτοπιστούν.
Η εβραϊκή συνοικία λεηλατήθηκε αμέσως μετά την εκκένωσή της. Τα εμπορεύματα των εβραϊκών καταστημάτων συγκεντρώθηκαν από τη νομαρχία και διανεμήθηκαν σε απόρους. Ενδεικτική των αντιφάσεων της εποχής είναι η αίτηση του Μεθόδιου προς τον νομάρχη να δοθούν υφάσματα από εβραϊκά καταστήματα «πρὸς τοὺς πενομένους ἱερεῖς».
Μαρτυρία
8 Ἰουνίου. Τὴν 11 π.μ., ἂν καὶ ἀσθενής (…) ἐπεκοινώνησα μετὰ τοῦ Γερμανοῦ Διοικητοῦ κ. Jaeger, τοῦ ὑπενθύμισα τὴν ὑπόσχεσίν του, καὶ διεμαρτυρήθην διὰ τὴν συγκέντρωσιν τῶν Ἰσραηλιτῶν. Ἐν τέλει παρεκάλεσα ὅπως ἀποφευχθῆ ἡ ἐκτόπισίς των».
Κοντοστάνος Μεθόδιος, Ἀρχεῖον καὶ καθημερινὰ περιστατικὰ γεγονότα επί ἰταλικῆς καὶ γερμανικῆς κατοχῆς, Κέρκυρα 1949.
ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ KOΡΙΝΘΙΑΣ
ΜΙΧΑΗΛ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗΣ (1892-1958)
Εβραίοι στην Κόρινθο
Σύμφωνα με την απογραφή πληθυσμού του έτους 1928, στην Κόρινθο δεν κατοικούσαν εβραίοι. Ωστόσο 1940 εκδιώχθηκαν από το ιταλικό έδαφος και προσέφυγαν στην Κόρινθο 15 εβραϊκές οικογένειες ελληνικής υπηκοότητας. Στη διάρκεια της ιταλικής Κατοχής, οι πρόσφυγες αυτοί εργάσθηκαν ως μικροπωλητές και, λόγω της γνώσης της ιταλικής γλώσσας, ως διερμηνείς. Από μαρτυρία υπαλλήλου της Ιεράς Μητρόπολης Κορίνθου προκύπτει ότι όταν εκδηλώθηκε ο αντιεβραϊκός διωγμός, οι εβραϊκές οικογένειες της Κορίνθου διέφυγαν.
Ο Ιεράρχης
Μητροπολίτης Κορίνθου στην περίοδο 1939-1949 ήταν ο Μιχαήλ Κωνσταντινίδης, ο οποίος διαδέχθηκε στο θρόνο της Κορίνθου τον εκλεγέντα ως αρχιεπίσκοπο Δαμασκηνό. Ο Μιχαήλ σπούδασε στη Χάλκη και στο Κίεβο. Διατέλεσε πατριαρχικός έξαρχος και τοποτηρητής της Μητρόπολης Μαρωνείας, όπου ασχολήθηκε με την εγκατάσταση προσφύγων. Στην Κόρινθο ανέπτυξε ποιμαντικό και κοινωνικό έργο. Στη συνέχεια εκλέχτηκε αρχιεπίσκοπος Αμερικής.
Μέριμνα και παραμυθία
Η Μητρόπολη Κορινθίας στέγασε τους εβραίους πρόσφυγες από την Ιταλία σε διάφορα ιδρύματα και τους παρείχε τροφή, σε συνεργασία με την Ισραηλιτική Κοινότητα Αθηνών.
Μαρτυρία:
«Καθ’ όλην την διάρκειαν τῆς Κατοχῆς καίτοι ἡ Ἱερὰ Μητρόπολις εἶχε πλείστας ἀνάγκας νὰ ἀντιμετωπίσῃ, δὲν παρέλειψε νὰ παρακολουθῆ καὶ τὴν τύχην τῶν οἰκογενειῶν τούτων, ἡ δε Ἰσραηλιτικὴ Κοινότης Ἀθηνῶν πλέον ἤ ἅπαξ ἐξέφρασε τὰς εὐχαριστίας αὐτῆς. Ὅταν ἐπεβλήθη ὑπὸ τῶν Γερμανῶν ὅπως φέρωσι περιβραχιόνια (sic), οἱ περισσότεροι ἐξηφανίσθησαν, καταφυγόντες πρὸς ἀσφάλειαν εἰς μεγάλα ἀστικὰ κέντρα καὶ εἰς χωρία ἐπαρχιῶν».
(Από μαρτυρία υπαλλήλου της Μητρόπολης Κορινθίας το έτος 1966. Όπως αναφέρει έγγραφο της Ι. Μ. Κορινθίας το έτος εκείνο- «εἰς τό ἀρχεῖον δέν ὑπάρχει τίποτε»).
ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ ΧΑΛΚΙΔΑΣ ΞΗΡΟΧΩΡΙΟΥ ΚΑΙ ΒΟΡΕΙΩΝ ΣΠΟΡΑΔΩΝ
ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΠΛΕΙΑΘΟΣ (1891-1971)
Η εβραϊκή κοινότητα της Χαλκίδας
Η εβραϊκή κοινότητα της Χαλκίδας αριθμούσε το 1928 64 άτομα, έναντι 150 ατόμων το 1920. Οι κοινοτικές πηγές ανεβάζουν τον αριθμό, πριν αρχίσει ο διωγμός, σε 239 άτομα. Στη διάρκεια του διωγμού οι περισσότεροι κατέφυγαν στα χωριά της Εύβοιας και αρκετοί στη Μέση Ανατολή με τη βοήθεια της Αντίστασης. Στις προσκλήσεις των αρχών Κατοχής για καταγραφή, παρουσιαζόταν ολοένα και μικρός αριθμός, μέχρι που στις 24.5.1944 προσήλθε μόνον ο αρχιραβίνος Δαυίδ Μάτσας. Έτσι, δεν έγινε συστηματικός εκτοπισμός. Μόνον 24 εβραίοι συνελήφθησαν σε μπλόκα ή μετά από καταδόσεις και στάλθηκαν σε στρατόπεδο εξόντωσης ή σε καταναγκαστική εργασία.
Ο ιεράρχης
Μητροπολίτης Χαλκίδας ήταν από το 1923 ο Γρηγόριος Πλειαθός. Στην περίοδο της κατοχής αγωνίστηκε για τον επισιτισμό του πληθυσμού και ηγήθηκε γενικής απεργίας για να αποτραπεί η εκτέλεση ομήρων (Αύγουστος 1943). Τον Μάιο του 1944 οι κατοχικές αρχές και οι Έλληνες συνεργάτες τους τον έδιωξαν από τη Χαλκίδα.
Μέριμνα και παραμυθία
Ο Γρηγόριος ήταν ο εμπνευστής ψηφίσματος του δημοτικού συμβουλίου Χαλκίδας, που εξέφρασε την ευχή να μη διωχτούν οι εβραίοι της πόλης. Παρότρυνε τον πρόεδρο της Κοινότητας Σολομών Μαΐση να εγκαταλείψουν την Χαλκίδα όσοι εβραίοι δεν είχαν ήδη φύγει και τον αξιωματικό της Χωροφυλακής Οικονομίδη να τους χορηγήσει ψεύτικες ταυτότητες. Έκρυψε τους Κυλίνδρους του Νόμου Χαλκίδας στο ιερό της Μητρόπολης, μαζί με τα βιβλία και τα ιερά σκεύη της συναγωγής.
Τον Ιανουάριο του 1945 η Ισραηλιτική Κοινότητα τον ανακήρυξε «μέγα εὐεργέτην διὰ τὰς πρὸς τὸ Ἑβραϊκὸν στοιχεῖον τῆς πόλεως Χαλκίδος σθεναρὰς προσπαθείας του πρὸς διάσωσίν του ἐκ τοῦ ἀπηνοῦς διωγμοῦ τοῦ βαρβάρου κατακτητοῦ». Το όνομά του χαράχτηκε στην εντοιχισμένη στη συναγωγή μαρμάρινη πλάκα που αναγράφει τους ευεργέτες της Κοινότητας.
Χρονολόγιο γεγονότων
1868: Γέννηση του Γενναίου Αλεξιάδη, μετέπειτα Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης
1868: Γέννηση του Συνέσιου Φιλιππίδη, μετέπειτα Μητροπολίτη Θηβών
1869: Γέννηση του Μωυσή Πέσαχ, μετέπειτα Αρχιραβίνου Βόλου
1871: Γέννηση του Σπυρίδωνος Γκινάκα, μετέπειτα Μητροπολίτη Ιωαννίνων και Αρχιεπισκόπου Αθηνών
1873: Γέννηση του Ιωακείμ Αλεξόπουλου, μετέπειτα Μητροπολίτη Δημητριάδος
1873: Γέννηση του Σπυρίδωνος Βλάχου, μετέπειτα Μητροπολίτη Ιωαννίνων
1881: Γέννηση Ιωακείμ Σιγάλα, μετέπειτα Μητροπολίτη Διδυμοτείχου
1881: Γέννηση Μεθόδιου Κοντοστάνου, μετέπειτα Μητροπολίτη Κερκύρας
1890: Γέννηση του Χρυστόστομου Δημητρίου, μετέπειτα Μητροπολίτη Ζακύνθου
1891: Γέννηση του Δαμασκηνού Παπανδρέου, μετέπειτα Μητροπολίτη Αρχιεπισκόπου Αθηνών
1891: Γέννηση του Ηλία Μπαρζιλάι, μετέπειτα Αρχιραβίνου Αθηνών
1891: Γέννηση του Γρηγόριου Πλειαθού, μετέπειτα Μητροπολίτη Χαλκίδος
1892: Διορισμός του ραβίνου Μωυσή Πέσαχ στην εβραϊκή ιερατική σχολή του Βόλου
1892: Γέννηση του Μιχαήλ Κωνσταντινίδη, μετέπειτα Μητροπολίτη Κορινθίας
1911: Εκλογή του Ιωακείμ Σιγάλα ως Επισκόπου Απολλωνιάδος
1919: Τοποθέτηση του Ιωακείμ Αλεξόπουλου ως εφημερίου στις ΗΠΑ
1919: Αποστολή του Ιωακείμ Σιγάλα ως πατριαρχικού εξάρχου στην Κερασούντα
1922: Εκλογή του Δαμασκηνού Παπανδρέου ως Μητροπολίτη Κορινθίας
1922: Εκλογή του Γρηγόριου Πλειαθού ως Μητροπολίτη Χαλκίδος
1923: Εκλογή του Ιωακείμ Αλεξόπουλου ως Επισκόπου Βοστώνης
1923: Εκλογή του Σπυρίδωνος Γκινάκα ως Μητροπολίτη Άρτας
1926: Τοποθέτηση του Χρυστόστομου Δημητρίου ως Αρχιγραμματέα της Ιεράς Συνόδου
1928: Εκλογή του Ιωακείμ Σιγάλα ως Μητροπολίτη Διδυμοτείχου και Ορεστιάδος
1931: Εκλογή του Ιωακείμ Αλεξόπουλου ως Μητροπολίτη Φωκίδας
1933: Διορισμός του Ηλία Μπαρζιλάι ως ραβίνου και δάσκαλου στο Βελιγράδι
1934: Διορισμός του Ηλία Μπαρζιλάι ως ραβίνου και δάσκαλου στο Τελ-Αβίβ
1934: Εκλογή του Χρυστόστομου Δημητρίου ως Μητροπολίτη Ζακύνθου
1934: Ο Ζακύνθου Χρυσόστομος επικρίνεται ως φιλοεβραίος από φανατικούς ορθόδοξους χριστιανούς
1935: Εκλογή του Ιωακείμ Αλεξόπουλου ως Μητροπολίτη Δημητριάδος
1936: Διορισμός του Ηλία Μπαρζιλάι ως ραβίνου στην Ισραηλιτική Κοινότητα Αθηνών
1938: Εκλογή του Δαμασκηνού Παπανδρέου στον αρχιεπισκοπικό θρόνο και ακύρωσή της
1941: Απρίλιος, Κατάληψη της Ελλάδας από γερμανικά στρατεύματα. Διαχωρισμός της επικράτειας σε τρεις ζώνες κατοχής
1941: Απρίλιος, Εβραίοι του Διδυμοτείχου καταφεύγουν στην Τουρκία
1941: Μάιος 17, Σύλληψη και εκτόπιση στη Βιέννη του Αρχιραβίνου Θεσσαλονίκης Κόρετζ
1941: Ιούνιος 6, Επιστολή του Θεσσαλονίκης Γενναδίου υπέρ του Αρχιραβίνου Κόρετζ
1941: Ιούλιος, Επάνοδος του Δαμασκηνού Παπανδρέου στον αρχιεπισκοπικό θρόνο
1941: Σεπτέμβριος 1, Διορισμός από τους Ιταλούς του Ηλία Μπαρζιλάι Προέδρου της Ισραηλιτικής Κοινότητας Αθηνών
1941: Νοέμβριος, Στην Κόρινθο καταφεύγουν 15 εβραϊκές οικογένειες που απελάθηκαν από την Ιταλία και περιθάλπονται από τη Μητρόπολη Κορίνθου
1942: Ιούλιος 11, Υποβολή των εβραίων της Θεσσαλονίκης σε καταναγκαστικά έργα
1942: Ιούλιος 14, Ελληνική ναζιστική οργάνωση καταστρέφει εν μέρει τη συναγωγή και τα γραφεία της Ισραηλιτικής Κοινότητας Αθηνών
1942: Σεπτέμβριος, Απαλλαγή των εβραίων της Θεσσαλονίκης από καταναγκαστικά έργα έναντι τεράστιου χρηματικού ποσού
1942: Δεκέμβριος, Εγκύκλιος του Θεσσαλονίκης Γενναδίου για την αγάπη προς τον πλησίον
1942: Δεκέμβριος, Ο Ζακύνθου Χρυσόστομος εκτοπίζεται στην Αθήνα
1942, Εκλογή του Μεθόδιου Κοντοστάνου ως Μητροπολίτη Κερκύρας
1943: Βαπτίσεις εβραίων στην Αθήνα (206 άνδρες και 171 γυναίκες)
1943 Σεπτέμβριος 30, Ο Μητροπολίτης Δημητριάδος Ιωακείμ κρύβει πολύτιμα αντικείμενα που του εμπιστεύονται εβραίοι του Βόλου, για να τα επιστρέψει μετά την απελευθέρωση
1943: Σεπτέμβριος 30, Περισσότεροι από 600 εβραίοι του Βόλου εκκενώνουν την πόλη και κρύβονται στα γύρω χωριά
1943: Οι εβραίοι της Χαλκίδας φτάνουν τα 239 άτομα
1943: Οι εβραίοι της Αθήνας φτάνουν τους 7.000
1943: Ιανουάριος, Ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός υποβάλλει στον δοτό πρωθυπουργό Λογοθετόπουλο υπόμνημα διαμαρτυρίας για τις εκτελέσεις ομήρων, υπογεγραμμένο και από τους προέδρους των κυριότερων ιδρυμάτων και οργανισμών
1943: Φεβρουάριος 6, Ανακοίνωση και έναρξη εφαρμογής περιοριστικών μέτρων εναντίον των εβραίων της Θεσσαλονίκης
1943: Φεβρουάριος 13, Σύγκληση από τον Λογοθετόπουλο σύσκεψης με όσους είχαν υπογράψει το υπόμνημα κατά των εκτελέσεων ομήρων
1943: Φεβρουάριος 22, Πραγματοποίηση στην Αθήνα απαγορευμένης διαδήλωσης κατά της πολιτικής επιστράτευσης
1943: Φεβρουάριος 28. Ολοκλήρωση του περιορισμού των εβραίων της Θεσσαλονίκης σε γκέτο
1943: Μάρτιος, Διάβημα του Θεσσαλονίκης Γενναδίου στον πολιτικό σύμβουλο της γερμανικής διοίκησης Μαξ Μέρτεν για αναστολή των εκτοπισμών
1943: Μάρτιος 4, Πραγματοποίηση δημοσιοϋπαλληλικής απεργίας στην Αθήνα, τρίτης κατά σειρά
1943: Μάρτιος 5, Αποκλεισμός του γκέτο της συνοικίας Μπαρόν Χιρς στη Θεσσαλονίκη
1943: Μάρτιος 5, Πραγματοποίηση γενικής απεργίας στην Αθήνα για την αποτροπή της πολιτικής επιστράτευσης, με 12 νεκρούς, 100 τραυματίες και εκατοντάδες συλλήψεις
1943: Μάρτιος 15, Έναρξη των εκτοπίσεων των εβραίων της Θεσσαλονίκης στο Άουσβιτς
1943: Μάρτιος 15, Ενημέρωση του Αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού από τον Ασέρ Μωυσή για την έναρξη των εκτοπισμών στη Θεσσαλονίκη
1943: Μάρτιος 16, Ο δοτός πρωθυπουργός Λογοθετόπουλος ενημερώνεται από τον Ασέρ Μωυσή για την έναρξη των εκτοπισμών των εβραίων της Θεσσαλονίκης
1943: Μάρτιος 18, Αίτημα του Λογοθετόπουλου προς τον επιτετραμμένο της Γερμανίας Altenburg για την άμεση αναστολή των εκτοπισμών των εβραίων της Θεσσαλονίκης
1943: Μάρτιος 18, Απεργία εμπόρων και επαγγελματιών στην Αθήνα κατά της αύξησης της φορολογίας
1943: Μάρτιος 20, Υποβολή υπομνήματος από προέδρους επαγγελματικών οργανώσεων προς τον υπουργό Οικονομικών Γκοτζαμάνη για την αποτροπή των εκτοπισμών των εβραίων της Θεσσαλονίκης εκτός ελληνικής επικράτειας
1943: Μάρτιος 22, Νέο αίτημα του Λογοθετόπουλου προς τον Altenburg για την αναστολή των εκτοπισμών των εβραίων της Θεσσαλονίκης
1943: Μάρτιος 23, Αίτημα του Αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού και 28 εκπροσώπων θεσμικών οργανώσεων προς τον Λογοθετόπουλο, για την αναστολή των εκτοπισμών των εβραίων της Θεσσαλονίκης εκτός της ελληνικής επικράτειας
1943: Μάρτιος 24, Αίτημα του αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού και 20 εκπροσώπων θεσμικών οργανώσεων προς τον Altenburg για την άμεση αναστολή των εκτοπισμών των εβραίων της Θεσσαλονίκης
1943: Μάρτιος 30, Επιδοκιμασία των ενεργειών του Αρχιεπισκόπου υπέρ των εβραίων της Θεσσαλονίκης από την Ιερά Σύνοδο
1943: Απρίλιος, Πειθαρχικές διώξεις και καθαιρέσεις όσων είχαν συνυπογράψει τα αιτήματα του Δαμασκηνού
1943: Απρίλιος 11, Μεσολάβηση του Θεσσαλονίκης Γενναδίου για να συναντηθεί ο Αρχιραβίνος Κόρετζ με τον δοτό πρωθυπουργό Ράλλη
1943: Απρίλιος 20, Αίτημα του Αρχιεπίσκοπου Δαμασκηνού προς τον Ερυθρό Σταυρό να οργανώσει συσσίτια για τους υπό εκτόπιση εβραίους της Θεσσαλονίκης, με χρήματα που συγκεντρώνουν οι ομόθρησκοί τους στην Αθήνα
1943: Μάιος 5, Αίτημα του Θεσσαλονίκης Γενναδίου για μεταφορά ασθενούς εβραίου στο νοσοκομείο
1943: Μάιος 5, Παρέμβαση του Διδυμοτείχου Ιωακείμ στις γερμανικές αρχές υπέρ των υπό εκτόπιση εβραίων, τους οποίους συνοδεύει προσευχόμενος ως τον σιδηροδρομικό σταθμό
1943: Ιούλιος 17, Αίτημα του Θεσσαλονίκης Γενναδίου για απελευθέρωση εβραίου που προσκόμισε πιστοποιητικό βάφτισης
1943: Αύγουστος, Γενική απεργία των κατοίκων της Χαλκίδας υπό την ηγεσία του Μητροπολίτη Γρηγόριου Πλειαθού για να αποτραπεί η εκτέλεση ομήρων
1943: Σεπτέμβριος, Διάβημα του Αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού προς τον Altenburg για να μην εφαρμοστούν τα μέτρα εκτοπισμού για τους εβραίους των Αθηνών και των ελληνικών επαρχιών του Νότου, οι οποίες είχαν περιέλθει υπό γερμανική διοίκηση μετά τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας
1943: Σεπτέμβριος, Έκδοση απόρρητης εγκυκλίου από την Αρχιεπισκοπή προς ιερείς για παροχή βοήθειας προς τους κατατρεγμένους
1943: Σεπτέμβριος, Συνθηκολόγηση της Ιταλίας. Κατάληψη της ιταλικής ζώνης κατοχής από γερμανικό στρατό
1943: Σεπτέμβριος. Οι εβραϊκές οικογένειες της Κορίνθου δεν καταγράφονται και δραπετεύουν στα γύρω χωριά
1943: Σεπτέμβριος 18, Ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός προσφέρεται να αναλάβει τη μεταφορά του Αρχιραβίνου Μπαρτζιλάι στην Αίγυπτο
1943: Σεπτέμβριος 21, Ο Αρχιραβίνος Ηλίας Μπαρζιλάι καλείται από τον Βισλιτσένι να παραδώσει κατάλογο των εβραίων της Αθήνας. Καταστρέφει τα αρχεία και καλεί τους ομοθρήσκους του να κρυφτούν
1943: Σεπτέμβριος 22, Ο Αρχιραβίνος Ηλίας Μπαρζιλάι δηλώνει στον Βισλιτσένι ότι τα αρχεία είχαν καεί στην εμπρηστική επίθεση του προηγούμενου χρόνου και ζητά προθεσμία 48 ωρών
1943: Σεπτέμβριος 22. Ο Αρχιραβίνος Ηλίας Μπαρζιλάι ζητά τη βοήθεια της Αντίστασης, με την οποία συνάπτει συμφωνία και σκηνοθετείται η «απαγωγή| του.
1943: Σεπτέμβριος-Οκτώβριος, O Αρχιραβίνος Ηλίας Μπαρζιλάι με την οικογένειά του, εφοδιασμένοι με ψεύτικες ταυτότητες, οδηγούνται σε ζώνη ελέγχου του ΕΑΜ
1943: Σεπτέμβριος 30, Ο Μητροπολίτης Δημητριάδος Ιωακείμ Αλεξόπουλος πληροφορείται για τον επικείμενο εκτοπισμό των εβραίων του Βόλου και συμβουλεύει τον Αρχιραβίνο Μωυσή Πέσαχ να κρυφτούν αυτός και οι ομόθρησκοί του και τον εφοδιάζει με συστατικό γράμμα
1943: Οκτώβριος, Ο Αρχιραβίνος Βόλου Μωυσής Πέσαχ περνά στις ελεγχόμενος από το ΕΑΜ περιοχές. Οι Γερμανοί καίνε το σπίτι του
1943: Οκτώβριος. Ο Χαλκίδος Γρηγόριος συμβουλεύει τον πρόεδρο της Ισραηλιτικής Κοινότητας να μην καταγραφούν οι ομόθρησκοί του και να φύγουν στα χωριά του νησιού
1943: Οκτώβριος, Με ενέργειες του Χαλκίδος Γρηγορίου, ο υπομοίραρχος Οικονομίδης χορηγεί σε πολλούς εβραίους πλαστές ταυτότητες
1943: Οκτώβριος 8, Οι γερμανικές αρχές διατάσσουν τους εβραίους της Αθήνας να δίνουν καθημερινώς το παρόν στην Κοινότητα επί ποινή θανάτου
1943: Οκτώβριος 19, Κοινοποιείται διαταγή ονομαστικής καταγραφής των εβραίων της Χαλκίδας. Προσέρχονται μόνον 21 άτομα
1943: Νοέμβριος, Ο Αρχιραβίνος Βόλου Μωυσής Πέσαχ απευθύνεται με διακήρυξη προς όλους τους εβραίους της Ελλάδας και τους προτρέπει να συμμετάσχουν στην Αντίσταση
1943: Νοέμβριος 11, Ο Ζακύνθου Χρυσόστομος επιστρέφει στην έδρα του
1943: Νοέμβριος 21, Οι Γερμανοί επιτίθενται στο χωριό Κανάλια, όπου κρύβονταν ο Αρχιραβίνος Βόλου Μωυσής Πέσαχ και άλλοι εβραίοι
1943: Δεκέμβριος, Ο Αρχιραβίνος Βόλου Μωυσής Πέσαχ καταφεύγει στο Κεραμίδι Πηλίου, από όπου στέλνει μήνυμα βοήθειας προς τους εβραίους της Αγγλίας
1943: Δεκέμβριος, Ο Δήμαρχος Ζακύνθου Λουκάς Καρρέρ καλείται από τον Γερμανό φρούραρχο να παραδώσει κατάλογο των εβραίων του νησιού
1943: Δεκέμβριος, Ο Μητροπολίτης Χρυσόστομος και ο δήμαρχος Ζακύνθου Λουκάς Καρρέρ αρνούνται να παραδώσουν κατάλογο των εβραίων του νησιού και αντ’ αυτού παραδίδουν έγγραφο που περιέχει μόνον τα δικά τους ονόματα
1944: Συνολικά 24 εβραίοι της Χαλκίδας συνελήφθησαν σε μπλόκα ή καταδόθηκαν και στάλθηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης ή σε καταναγκαστική εργασία. Επέστρεψαν οι έξι
1944: Οι δύο εβραϊκές οικογένειες της Θήβας βοηθούνται από τη Μητρόπολη και διασώζονται
1944: Ιανουάριος, Ο Πρόεδρος της κοινότητας Ζακύνθου Μωυσής Γκανή προτρέπει τους ομοθρήσκους του να κρυφτούν στα χωριά της Ζακύνθου
1944: Ιανουάριος, Ο Ζακύνθου Χρυσόστομος στέλνει μέσω των αρχών κατοχής επιστολή προς τον Χίτλερ, τον οποίον είχε γνωρίσει κατά τη διάρκεια των σπουδών του στο Μόναχο, και ζητά να μην γίνουν εκτοπίσεις, διότι οι εβραίοι του νησιού «ανήκαν στο ποίμνιό του»
1944: Φεβρουάριος, Θάνατος του Θηβών Συνέσιου
1944: Μάρτιος, Διάβημα του Μητροπολίτη Άρτας Σπυρίδωνος να μη θιγούν οι εβραίοι της πόλης. Όταν αυτό απορρίπτεται τους συνιστά να δραπετεύσουν στα γύρω χωριά
1944: Μάρτιος 24, Εκτοπισμός των εβραίων της Άρτας.
1944: Μάρτιος 25, Εκτοπισμός των εβραίων των Ιωαννίνων
1944: Μάρτιος 25, Εκτοπισμός των εβραίων του Βόλου
1944: Μάρτιος 26, Ο Μητροπολίτης Ιωαννίνων Σπυρίδων συγκεντρώνει σε ασφαλές μέρος τις ραπτομηχανές και πολύτιμα αντικείμενα από τα εβραϊκά σπίτια, για να παραδοθούν στους ιδιοκτήτες τους. Διασώζει τα λειτουργικά αντικείμενα της Συναγωγής. Αποτρέπει την καταστροφή της Παλαιάς Συναγωγής
1944: Απρίλιος, ο Χαλκίδος Γρηγόριος διασώζει τους κυλίνδρους του νόμου της Συναγωγής
1944: Μάιος 25, Από όλους τους εβραίους της Χαλκίδας προσέρχεται για καταγραφή μόνον ο Αρχιραβίνος Δαυίδ Μάτσας
1944: Μάιος, Οι κατοχικές αρχές και οι έλληνες συνεργάτες τους απομακρύνουν τον Χαλκίδος Γρηγόριο από την έδρα του
1944: Ιούνιος, Σε ανακοίνωσή του ο Αρχιραβίνος Ηλίας Μπαρζιλάι υπογραμμίζει την αρωγή του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ στη διάσωση των εβραίων
1944: Ιούνιος 2, Ο Κερκύρας Μεθόδιος διαμαρτύρεται για τον αποκλεισμό επτά εβραίων μεταφορέων από την κατανομή εργασίας εκ μέρους του χριστιανού προέδρου του σωματείου
1944: Ιούνιος 8, Ο Κερκύρας Μεθόδιος παρακαλεί τον γερμανό διοικητή να αποτραπεί η εκτόπιση των εβραίων του νησιού
1944: Ιούνιος 10, Εκτοπισμός των εβραίων της Κέρκυρας
1944: Αύγουστος, Νέος Γερμανός διοικητής της Ζακύνθου απαιτεί κατάλογο των εβραίων, οι οποίοι καταφεύγουν στα χωριά, ενώ ο Δήμαρχος Καρρέρ δραπετεύει από το νησί
1944: Σεπτέμβριος 12, Οι Γερμανοί αποχωρούν από τη Ζάκυνθο
1944: Νοέμβριος, Ο Μητροπολίτης Δημητριάδος Ιωακείμ καλεί το ποίμνιό του να επιστρέψει οποιοδήποτε αντικείμενο εβραϊκής ιδιοκτησίας κατέχει
1945: Ιανουάριος, ανακήρυξη του Γρηγόριου Πλειαθού ως ευεργέτη της Ισραηλιτικής Κοινότητας Χαλκίδας
1945: Δεκέμβριος, Παρέμβαση του Θεσσαλονίκης Γενναδίου κατά αντισημιτικής προκήρυξης
1945: Δεκέμβριος 31, Απόπειρα δολοφονίας του Χαλκίδος Γρηγόριου
1946: Ο Αρχιραβίνος Βόλου Μωυσής Πέσαχ εκλέγεται πρόεδρος του Μπεθ Ντιν Ελλάδος
1947: Η Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης αναγνωρίζει εγγράφως τις προσπάθειες του Θεσσαλονίκης Γενναδίου υπέρ των εβραίων
1948: Οι εβραίοι της Ζακύνθου τοποθετούν τους υαλοπίνακες του ναού του Αγίου Αθανασίου σε έκφραση ευγνωμοσύνης προς τους χριστιανούς συντοπίτες τους
1948: Θάνατος του Σπυρίδωνος Γκινάκα
1949: Θάνατος Δαμασκηνού Παπανδρέου
1951: Θάνατος του Γενναδίου Αλεξιάδη
1954: Παραίτηση του Αρχιραβίνου Ηλία Μπαρζιλάι
1955: Θάνατος του Μωυσή Πέσαχ
1956: Θάνατος του Σπυρίδωνος Βλάχου
1957: Εκταφή του νεκρού του Αρχιραβίνου Βόλου Μωυσή Πέσαχ και οριστική ταφή του στο Har Hamenuchot, στη Ιερουσαλήμ
1958: Θάνατος του Χρυστόστομου Δημητρίου
1958: Θάνατος του Μιχαήλ Κωνσταντινίδη
1965: Θάνατος του Ιωακείμ Σιγάλα
1969: Αναγόρευση του Γενναδίου Αλεξιάδη ως Δικαίου των Εθνών
1970: Αναγόρευση του Δαμασκηνού ως Δικαίου των Εθνών
1971: Θάνατος του Γρηγόριου Πλειαθού
1971: Η Ισραηλιτική Κοινότητα Χαλκίδος συμμετέχει στο Ιωβηλαίο του Μητροπολίτη Γρηγορίου
1972: Θάνατος Μεθόδιου Κοντοστάνου
1979: Θάνατος του Ηλία Μπαρζιλάι
1998: Αναγόρευση του Ιωακείμ Αλεξόπουλου ως Δικαίου των Εθνών
Συντελεστές Έκθεσης
Το Ε.Μ.Ε οφείλει θερμές ευχαριστίες για την παραχώρηση πρωτότυπου υλικού, φωτογραφιών και πληροφοριών στους:
Ισραηλιτική Κοινότητα Αθηνών
Ισραηλιτική Κοινότητα Βόλου
Ισραηλιτική Κοινότητα Ιωαννίνων
Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη Χαλκίδος Χρυσόστομο
Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη Μεσογαίας Νικόλαο
Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη Κηφισίας, Αμαρουσίου και Ωρωπού Κύριλλο
Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Άνθιμο
Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη Θηβών Γεώργιο
Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη Κορίνθου Διονύσιο
Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη Διδυμοτείχου, Ορεστιάδος και Σουφλίου Δαμασκηνό
Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη Δημητριάδος Ιγνάτιο
Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη Άρτας Καλλίνικο
Σοφολογιότατο Ραβίνο Αθηνών Γκαμπριέλ Νεγρίν
Πανοσιολογιώτατο Αρχιμανδρίτη Φιλόθεο Θεοχάρη
Πανοσιολογιώτατο Αρχιμανδρίτη Νικόδημο Ευσταθίου
Πανοσιολογιώτατο Αρχιμανδρίτη Τιμόθεο Αγγελή
Πανοσιολογιώτατο Αρχιμανδρίτη Γρηγόριο Λιέπουρη
Κύριο Νισσήμ Μπενμαγιώρ, εγγονό του Αρχιραβίνου Αθηνών Ηλία Μπαρζιλάι
Δρα Ηλία Πέσσαχ, εγγονό του Αρχιραβίνου Βόλου Μωυσή Πέσσαχ
Δρα Δημήτριο Τσιλιβίδη
Κύριο Ιωάννη Τσούρα, ειδικό σύμβουλο του Μακαριωτάτου Αρχιεπισκόπου Αθηνών Ιερωνύμου
Κύριο Χρήστο Μουμιδάκη, Ιστορικό Αρχείο Ι. Μ. Θεσσαλονίκης
Κυρία Άρτεμις Αλκαλάη, εικαστικός
Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης
ΕΛΙΑ
Ιστορικό Αρχείο της ΕΡΤ
Η έκθεση πραγματοποιήθηκε χάρη στην γενναιόδωρη υποστήριξη της Πρεσβείας της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας στην Αθήνα και του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού προς τους οποίους το Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος εκφράζει την ευγνωμοσύνη του.
Συντελεστές Έκθεσης
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΕΚΘΕΣΗΣ
Ζανέτ Μπαττίνου
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΩΝ
Μαίρη Καπότση
Χριστίνα Μέρη
ΕΡΕΥΝΑ – ΚΕΙΜΕΝΑ
Ευάγγελος Χεκίμογλου
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΚΕΙΜΕΝΩΝ
Diane Shugart
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΚΕΙΜΕΝΩΝ
Αλεξάνδρα Πατρικίου
Damian Mac Con Uladh
ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΕΚΘΕΣΗΣ
Μαίρη Καπότση
Χάγια Κοέν
Χριστίνα Μέρη
ΓΡΑΦΙΣΤΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ
Χάγια Κοέν
ΤΕΧΝΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ
Μαίρη Καπότση
ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ
Βικτωρία Κωστή
ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ
Ελίζα Σολομών
ΕΚΤΥΠΩΣΗ
Σταύρος Μπελεσάκος, Φωτοσύνθεσις
ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ & ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΠΡΟΘΗΚΩΝ
Ηλίας Παπαγεωργίου & Συν. M+Y Glass Solutions
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ
Λεωνίδας Παπαδόπουλος
ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ
Οριέττα Τρέβεζα
